ورود امام رضا(ع) به ايران در سال 200هجري قمري، ثمرات و بركات فراواني داشته كه آثار آن همچنان پابرجاست. با حجت‌الاسلام دكتر محمدرضا جواهري، عضو هيأت علمي دانشگاه فرودسي مشهد و مدير گروه علمي و اعتقادي حرم رضوي درباره اين موضوع به گفت‌وگو نشسته‌ايم. او در اين مصاحبه توضيح مي‌دهد كه حضور پربركت امام رضا(ع) چه تأثيراتي بر هويت ايرانيان گذاشته و چگونه امام رضا(ع) جريان تشيع را در كشورمان تقويت كردند.
- تاسيس دانشگاه رضوي در مكه، مدينه و مرو
امام رضا(ع) در 11ذيقعده سال 148هجري قمري به دنيا آمدند و سال 203هجري قمري به شهادت رسيدند. 35سال در دوران امامت پدر بزرگوار خويش، امام موسي بن جعفر(ع) زندگي كردند و در خانه ايشان تربيت شدند. در سال 184هجري قمري، امامت امام‌رضا(ع) آغاز شد. حدود دوران امامت ايشان حدود20سال بود. سال 200هجري قمري به ايران آمدند و سال 203به شهادت رسيدند. پيش از آن 17سال در مكه و مدينه دوران امامت را سپري كردند. امام رضا(ع) در مكه و مدينه به تبيين معارف اهل‌بيت همت داشتند. در دوران مكه و مدينه رسالتي بر عهده ايشان بود كه اقدامات فرهنگي و تبليغي انجام دهند. درگيري‌هايي بين فرزندان هارون پديد آمد و بعد از مرگ هارون در آن دوران، امام رضا(ع) توانستند به هدايت و ارشاد مسلمانان بپردازند. مسجدالنبي در آن سال‌ها تبديل به دانشگاه رضوي شد. امام رضا(ع) شبانه‌روز در مسجدالنبي با زائران قبر شريف پيامبر و مجاوران اين شهر ارتباط داشتند.
سال 200هجري قمري پس از اينكه مامون با كشتن برادرش به حكومت رسيد، با طرح ولايتعهدي، زمينه هجرت امام رضا(ع) به ايران را فراهم كرد. مامون در پي اهداف خود بود و ولايتعهدي را به ايشان تحميل كرد. امام رضا(ع) با اجبار مامون به ايران سفر كردند؛ اما هجرت ايشان آثار و بركات فراواني براي ايران و تشيع و جهان اسلام داشت. سفر ايشان از مرز ايران تا مرو صورت گرفت كه هم‌اكنون با عنوان «جاده ولايت» مشهور شده است. امام عليه‌السلام از هر شهري كه عبور مي‌كردند، بناي يك شهر شيعي را هر چند براي سال‌ها و قرن‌هاي بعد، پايه‌ريزي مي‌كردند.
در مسير خرمشهر، فارس، طبس، سرخس و نيشابور تا مرو، نشانه‌هايي وجود دارد كه بخشي از ميراث فيزيكي حضور امام رضا(ع) در ايران است. يادگارهاي حضور ايشان در برخي شهرها ديده مي‌شود. خانه ايشان در مسجد مرو پايگاه آموزش معارف‌اسلامي شد. امام رضا(ع)، سنت پيامبر اسلام و معارف نبوي و اهل‌بيت را در بخش‌هاي اعتقادي، فقه و اخلاق در مرو آموزش دادند. حوزه علميه در منزل امام رضا(ع) و مسجد مرو تاسيس شد و ايشان از فرصت طلايي ولايتعهدي براي احياي معارف نبوي استفاده كردند.
- حديث سلسله الذهب؛ ميراث بزرگ جاويدان
ايشان در مسير هجرت خود از مدينه تا مرو نيز حقايق ديني را تبيين مي‌كردند. همه علماي نيشابور به استقبال امام رضا(ع) آمدند. آن زمان علماي اهل سنت در اكثريت بودند. ولي امام رضا(ع) در حديث سلسله‌الذهب آنها را به توحيد، نبوت، امامت و ولايت دعوت كردند. اين حديث، ميراث بزرگ جاويدان است. در آن حديث شريف مي‌فرمايند: توحيد و بندگي خدا، راه رسيدن به بهشت است. سپس امامت و ولايت را در ادامه نبوت قرار مي‌دهند. ايشان نشان مي‌دهند كه امامت با نصب الهي ارتباط دارد و از اصول دين اسلام است. از نظر ايشان توحيد و نبوت منهاي امامت كفايت نمي‌كند. اين حديث يادآور تأثير فرهنگي و معنوي امام رضا(ع) در ايران اسلامي است. آن حضرت غالبا روايات خود را با حفظ سلسله سند از امامان قبل خود تا امام علي عليه‌السلام و پيامبر(ص) نقل مي‌فرمودند و با اين روش، تشيع اعتقادي را تأييد كرده و از تشيع سياسي مانند زيديه و اسماعيليه هيچ‌گاه حمايت نمي‌كردند.
علماي شيعه كه تا آن زمان تقيه داشتند، رسماً ابراز تشيع كردند، تا جايي كه علماي سني و پيروان مذاهب ايشان، خراسان را ترك كرده و به طرف بغداد مهاجرت كردند و در اطراف عباسيان جمع شدند. در مقابل، ايرانيان علاقه‌مند به علم و فرهنگ و اهل‌بيت به سوي خراسان آمدند و در محضر امام رضا(ع) به آموختن علم و دانش پرداختند.
شيعيان و علويان كه سال‌ها طعم تلخ اسارت و توهين حكومت بني‌اميه و بني‌عباس را چشيده بودند، با حضور امام رضا(ع) در ايران احساس آرامش كردند و مورد تجليل و تكريم قرار گرفتند.
- تبديل تهديد مناظره به فرصت
سال 25هجري قمري اسلام به ايران آمد و گسترش يافت. با هجرت امام رضا(ع) به ايران در سال 200 نهضت اسلامي مردم ايران عمق پيدا كرد. امام رضا(ع) در ايران اسلامي از ظرفيت‌هاي فرهنگي مردم بهره بردند و در همان دوران كوتاه 3 ساله زمينه‌هاي رشد و گسترش تشيع را فراهم كردند. در قرن يازدهم، صفويه مذهب شيعه را به‌عنوان مذهب رسمي معرفي كردند. زمينه اين كار قبلا با تحول فرهنگي امام رضا(ع) در ايران ايجاد شده بود.
در زمان حضور ايشان راه تعامل با فرقه‌ها و مذاهب اسلامي ايجاد شد و امام رضا(ع) محور وحدت و مهرورزي قرار گرفتند. مامون در مرو جلساتي تشكيل داد تا امام رضا(ع) را بكوبد. اما ايشان تهديد را تبديل به فرصت كردند. فضايل اهل‌بيت در آن مناظره‌ها آشكار شد. گروهي از گمراهان، هدايت شدند و اسلام آوردند. بركات آن مناظرات فراوان بود. اكنون متن آن مناظرات در تاريخ باقي مانده و براي مناظرات ديني سند روشنگري است. تعداد مناظرات امام رضا(ع) با اهل كتاب و نمايندگان مسيحيان، يهوديان، مانويان، زرتشتيان و فرقه‌هاي اسلامي بسيار است. موضوعات اين مناظرات علمي درباره آفرينش جهان، توحيد، صفات خداوند، انبياي الهي و عصمت آنان، جبر، اختيار و امامت، تفسير آيات گوناگون قرآن، فضايل اهل‌بيت(ع)، احاديث، دعا و احكام دين بود.
- اقامت سادات و علويان در ايران
از آثار ديگر هجرت امام رضا(ع) اين بود كه سادات و علويان از حجاز و عراق به ايران آمدند و در سراسر ايران اقامت كردند. اين شخصيت‌هاي تربيت شده در مكتب اهل‌بيت زمينه هدايت و معرفت ديگران را فراهم ساختند. فرزندان امام موسي‌بن‌جعفر(ع) به ايران آمدند و هر كدام پرچمدار فضايل و اخلاق اسلامي شدند. خواهر بزرگوار حضرت امام رضا(ع)، حضرت معصومه، در راه پيوستن به برادر در قم رحلت كردند. قبر شريف اين بزرگوار محل زيارت شد. در سال 1300هجري شمسي حوزه علميه قم در اين شهر مقدس تاسيس شد. امام خميني(ره) در اين حوزه تربيت شد و شهر قم پايگاه انقلاب اسلامي قرار گرفت. با انقلاب اسلامي حكومت مورد نظر اهل‌بيت در ايران اسلامي تشكيل شد. آمدن سادات و علويان و فرزندان امام موسي بن جعفر(ع) از پيامدهاي هجرت امام رضا(ع) به ايران است.در مكتب علمي و اعتقادي امام رضا(ع) تعدادي از ايرانيان حضور داشتند كه اين اصحاب توانستند در مدت كوتاهي از معارف رضوي استفاده كنند. بعد از شهادت امام رضا(ع) نيز قبر شريف ايشان، دانشگاه بزرگ معنوي شد. روي كره زمين حرم شريف رضوي بزرگ‌ترين پايگاه براي تعظيم شعائر اسلامي است. پس از شهادت امام رضا(ع) زمينه تاسيس بزرگ‌ترين دانشگاه معنوي جهان در سرزمين ايران فراهم شد. هم‌اكنون جمعيتي بالغ بر 25ميليون نفر هر سال به زيارت امام رضا(ع) مي‌آيند.
- شكوفايي استعداد تمدني مردم ايران
هجرت امام رضا(ع) به ايران زمينه شكوفايي استعداد تمدني مردم ايران را فراهم ساخت. مردم ايران از تمدن قبل از آمدن از اسلام برخوردار بودند. آن تمدن در پرتو حضور امام رضا(ع) شكوفا شد، ايشان آن استعداد تمدني را بارور كردند و تمدن ايران‌كهن در خدمت اهل‌بيت قرار گرفت. اكنون هر ايراني مسلماني به امام رضا(ع) افتخار مي‌كند و ايران پايتخت فرهنگي جهان اسلام است. اين امتياز براي مشهد تنها در پرتو حضور امام رضا(ع) اتفاق افتاد. مرحوم شيخ طوسي در كتاب رجال خود 318نفر از اصحاب امام‌رضا(ع) را نام مي‌برد. تعدادي از اين اصحاب شاگردان ايشان هستند. چهره‌هاي نامداري در ميان اين اصحاب وجود داشته‌اند كه آنها توانسته‌اند معارف رضوي را به نسل بعد منتقل كنند. 2شهر بزرگ ايران اسلامي پس از هجرت امام رضا(ع) به ايران شكل گرفت؛ شهر مشهد و شهر قم كه جريان مذهبي و فرهنگي‌شان با سفر مذهبي امام‌رضا(ع) در ارتباط است. خواهر امام‌رضا(ع) پس از هجرت ايشان در قم رحلت كردند و آن شهر پايگاه اهل‌بيت شد. هجرت فرزندان امام موسي‌بن‌جعفر(ع) به شيراز و دفن فرزندان ايشان در شيراز نيز با سفر امام رضا(ع) در ارتباط است. امام رضا(ع) در ايران اسلامي فرهنگ عاشورا را نيز ترويج كردند. در زماني كه در مرو حضور داشتند، براي مردم توضيح دادند كه پيروان سيدالشهدا چه وظايفي دارند.احاديث و روايات بسياري از امام رضا(ع) در حوزه‌هاي مختلف علوم و معارف اسلامي شيعه چون فقه، اصول عقايد، اخلاق و... براي ما به يادگار مانده كه گنجينه‌اي بسيار ارزشمند است. همچنين مجموعه نامه‌هايي كه امام عليه‌السلام براي توضيح مباني تشيع به افراد گوناگون مي‌نوشت، در گسترش فكر شيعي و استحكام پايه‌هاي اعتقادي آن در ايران بسيار اثر داشت.
- گنجينه ارزشمند شيعهشناسي
احاديث امام‌رضا(ع) گنجينه بي‌نظير شيعهشناسي است. امام رضا عليه‌السلام در اوصاف شيعه فرموده‌اند: «شيعه ما، تسليم فرمان ما و رجوع كننده به سخن ما و مخالف دشمنان ماست. پس هركس چنين نيست از ما نيست». بنابراين شيعه به ادعا و حرف نيست. شيعه بايد تسليم كامل امر امام و فرمانبردار سخن امام و درگير با دشمنان امام باشد و در عمل و رفتار خود وظيفه تولي و تبري را رعايت كند. احاديث نبوي و رضوي و بسياري احاديث ديگر كه در آنها واژه شيعه به‌كار رفته است، 3 حقيقت تاريخي بزرگ را ثابت مي‌كند. «تأسيس شيعه توسط پيامبر اكرم(ص)»، «پيوستگي اصول و فروع مذهب شيعه با وحي الهي و پيامبر‌اكرم(ص)» و «ريشهداربودن نام شيعه در كلام رسول خدا(ص)»، پيام اصلي اين احاديث به‌عنوان 3 اصل مهم و بنيادين شيعهشناسي است. در متن احاديث رضوي، علاوه بر اين حقايق سهگانه تاريخي بزرگ، مطالب و نكات ارزشمند و راهگشاي فراوان ديگري نيز بيان شده است. آسماني و الهي‌بودن نام شيعه، اعتدال شيعه در امامشناسي، حقوق و امتيازات الهي امامان(ع)، اوصاف شيعه، حقانيت و رستگاري شيعه و... حقايق ديگري است كه در همين احاديث گفته‌شده و راهنماي پژوهشگران در شيعه شناسي است.
- خنثي‌شدن بزرگ‌ترين توطئه مأمون
در شهر مرو امام‌رضا(ع) با مسيحيان، زرتشتيان و ديگر اديان با كتاب آسماني خودشان مناظره كردند. يكي از موانع اين بود كه مسيحيان گفتند ما قرآن شما را قبول نداريم و امام هم براساس متون خودشان با آنها بحث كرد و به استدلال پرداخت و آنها نيز نتوانستند پاسخ دهند. استفاده از روش‌هاي پيشرفته مناظره، حقانيت مكتب تشيع و اسلام را اثبات كرد. بيان حديث سلسله‌الذهب در شهر نيشابور و نحوه ارائه آن حاوي درس‌هاي فراواني است. در آن روز اين حديث را حدود 20هزار نفر به محض شنيدن از زبان امام(ع) نوشتند. امام(ع) در آن شرايط هرگز مسائل فرعي دين را عنوان نكردند. ايشان با آنكه عازم سفري سياسي به مرو بودند، هرگز درباره مسائل سياسي يا شخصي صحبتي نكردند. امام در شهر نيشابور از فرصت حساسي كه به‌دست آمده بود هوشمندانه سود جستند و در برابر صدها هزار نفر خودشان را به حكم خدا، پاسدار دژ توحيد معرفي كردند. بنابراين، بزرگ‌ترين توطئه مأمون را با اين آگاهي‌بخشي به عموم مردم خنثي كردند. چون مامون مي‌خواست با كشاندن امام به مرو از ايشان، عملا اعتراف بگيرد كه حكومت خودش و بني‌عباس حكومتي مشروع و اسلامي است.
- دخيل بر پنجره فولاد
حضور حضرت امام رضا (ع) در ايران سبب شده است كه اطلاعات ما درباره زندگي ايشان بيشتر از ساير اهل بيت (ع) باشد. از گذشته‌هاي دور تا به امروز پژوهش‌هاي زيادي درباره زندگي حضرت رضا(ع) انجام شده است. آنچه در ذيل آمده است معرفي اجمالي چند كتاب است كه در سال‌هاي اخير درباره سبك زندگي و سيره امام رضا (ع) منتشر شده است.
سبک زندگي در منظر امام رضاع
نویسنده: محمدباقر پوراميني
این کتاب حاوي نکاتي بديع و موضوعاتي خواندني درباره سيره حضرت امام رضا عليه‌السلام در عرصه هاي مختلف زندگي است.
پنجره فـولاد
نویسنده: امیر صادقی
این کتاب حاوی روایت هایی کوتاه است از زندگی امام رضا (ع) از مدینه تا مرو. بخش‌هایی از کردار و رفتار نیکوی امام هشتم در قالب داستان بیان شده است.
زندگی به سبک خورشید
نویسنده: مهدی غلامعلی
نویسنده برای تبیین سبک زندگی رضوی مجموعه احادیثی مرتبط از کتاب های معتبر را جمع آوری کرده است. امام و خانواده و خویشان، امام و مردم، امام و حاکمان، امام و خوراک و بهداشت، امام و علم و حکمت، امام و معصومان و عبادت و امام، دعا و ذکر هشت بخش کتاب زندگی به سبک خورشید است.
رواق نور
نویسنده: محسن قرائتی
مهم‌ترین ویژگی کتاب‌های استاد قرائتی قابل فهم بودن آن برای همگان است. آشنایی با زندگی امام رضا (ع) و آداب زیارت محور اصلی این کتاب است.
اخلاق تربیتی امام رضاع
نویسنده: جواد محدثی
این کتاب شامل حکایت‌هایی از اخلاق عملی امام رضا(ع) در ارتباط با مردم و برخوردهای تربیتی و سازنده آن حضرت در معاشرت است. تعالیم امام رضا(ع) در حوزه تربیت در این کتاب جمع آوری شده است.
مار و گنجشك
نویسنده: مسلم ناصري
اگر به دنبال يك كتاب داستان مصور براي كودكتان هستيد، اين كتاب از مجموعه كتاب‌هاي «قصه‌هاي شيرين از زندگي معصومين» را به شما توصيه مي‌كنيم كه قصه‌هايي از زندگي امام رضا(ع) را با تصويرگري محمدحسين صلواتيان در خود جاداده است.
سبک زندگی رضوی
نویسنده: حجت الاسلام محمدتقی فعالی
هریک از جلدهای این کتاب 8 جلدي به موضوعی خاص در زمینه سبک زندگی، اختصاص یافته است که این موضوعات عبارت است از روابط میان فردی، مناسبات اجتماعی، ازدواج و خانواده، بهداشت غذا و تغذیه، بهداشت فردی و محیط زیست، زندگی معنوی، بینش‌ها و ارزش‌ها، سنن الرضا(ع).