استارت‌آپ‌ها امروز خدماتي از خريد آنلاين تا كمك به خيريه و از آموزش تا سفارش غذا را با تنوع بالا، قيمت رقابتي، شفافيت بيشتر و سهولتي وصف‌ناپذير براي جامعه به ارمغان آورده‌اند. سرعت رشد كشور در اين حوزه بيش از هرچيز مديون نيروي انساني جوان، ماجراجو و متخصص است اما نقش عواملي چون بازار مساعد، زيرساخت‌هاي قابل‌قبول فني، مالي و امنيتي و سياست‌هاي تشويقي دولت را نيز نمي‌توان در رشد كسب و كارهاي نوين نديده گرفت.
سرعت رشد استارت‌آپ‌هاي ايران چنان است كه جهاني شدن بسياري از اين كسب‌وكارهاي نوين را در آينده‌اي نزديك نويد مي‌دهد. در منطقه ما بازار كشورهايي چون عراق، عمان و افغانستان آمادگي خوبي براي بهره‌مندي از فناوري ايران دارند و اگر شركت‌هاي ايراني در توسعه ملي و منطقه‌اي موفق باشند جهاني شدن بعضي از سرويس‌ها و محصولات ايراني دور از ذهن نيست. ناگفته نماند كه اين رشد، تكيه بر توان داخلي و شكوفايي استعدادهاي جوانان بارها و بارها در سياست‌هاي كلان كشور، اقتصاد مقاومتي و نظرات رهبر معظم انقلاب مورد تأكيد و اصرار بوده است.
با اين همه دو اتفاق در روزهاي اخير توجه بيشتري را به جنبه‌هاي سياسي و امنيتي استارت‌آپ‌ها جلب كرده است. ابتدا از حدود دو هفته پيش شركت اپل حذف اپليكيشن‌هاي ايراني را از «اپ‌استور» خود آغاز كرد. اين به‌معناي آن است كه كاربران ايراني ديگر نمي‌توانند اين اپليكيشن‌ها را به‌راحتي روي گوشي‌هاي آيفون و تبلت‌هاي آي‌پد نصب كنند و در نتيجه تعدادي از محبوب‌ترين اپ‌هاي ايراني از دسترس كاربراني كه تازه مي‌خواهند از آنها استفاده كنند خارج شدند و طبيعتا كاربراني كه پيش‌تر از اين اپ‌ها استفاده مي‌كردند نيز ديگر امكان آپديت آنها را از طريق اپ‌استور ندارند.
اين اتفاق مانند بمب در فضاي رسانه‌هاي اجتماعي ايران صدا كرد؛ چه بسا همه ما ناخودآگاه ياد اين ديالوگ ماندگار فيلم پدرخوانده افتاديم كه: وقتي مي‌خواهند تو را بزنند چيزي را مي‌زنند كه عاشقش هستي.
حذف اپ‌هاي پرطرفدار هرچند شوك‌آور بود اما بايد به‌خاطر داشته باشيم كه اين تحريم در روزهاي بعد متوجه اپ‌هاي بسياري شد كه شايد چندان معروف نباشند و كمتر از شانس رسانه‌اي شدن برخوردارند. هنوز فعالان فناوري از شوك اپ‌استور خارج نشده بودند كه گوگل نيز در اقدامي مشابه حذف اپليكيشن‌هاي محبوب ايراني را از «گوگل‌پلي» آغاز كرد و حالا محدوديت‌ها شامل كاربران گوشي‌هاي داراي سيستم‌عامل اندرويد نيز شده است.
- تاريخچه تحريم‌هاي فناوري
بايد توجه كنيم كه هرچند حذف اپ‌هاي ايراني خبر داغي است كه بسياري از مردم را متوجه فناتحريم يا تحريم‌هاي فناوري كرده اما ايران سال‌هاست كه از اين تحريم‌ها رنج مي‌برد و ابعاد و تأثيرات فناتحريم بسيار گسترده‌تر از اتفاقات اخير است.
به‌نظر مي‌رسد ريشه تحريم‌هاي فناوري به يك دستور اجرايي رئيس‌جمهور‌آمريكا در سال ۱۹۹۵ عليه ايران برمي‌گردد كه محدوديت‌هاي گسترده‌اي را براي تجارت و ارائه خدمات به ايران تعيين كرد. در سال ۱۹۹۷ همين دستور اجرايي بن‌مايه قانوني شد با عنوان: International Emergency Economic Powers Act اين قانون، رئيس‌جمهور آمريكا را مجاز مي‌كند كه در زمان جنگ يا وقوع يك اضطرار در امنيت ملي اين كشور با منشأ خارجي، كشورهاي ديگر را مورد تحريم‌هاي گسترده‌اي قرار دهد. قانون IEEPA از آن زمان بدون استثنا توسط تمام روساي جمهور آمريكا عليه ايران به‌كار رفته است و در مواردي شامل حال ساير كشورها نيز شده است.
طبق IEEPA خريد، فروش، عرضه و ارائه كالا، خدمات و فناوري به كشورهاي مشمول اين قانون در زمان جنگ يا شرايط اضطراري محدود يا ممنوع مي‌شود.مشخص نيست ايران در ۲۲ سال گذشته كدام شرايط اضطراري را براي امنيت ملي آمريكا ايجاد كرده اما فعلا ما مانده‌ايم و اين قانون.
اينكه آمريكا و به‌طور خاص شركت‌هاي فناوري ازجمله اپل از چنين قانون سنگيني براي محدود ساختن اپ فروش صبحانه يا تاكسي‌سرويس استفاده مي‌كنند بي‌شباهت به شكار گنجشك توسط موشك بالستيك نيست و البته براي ما كه با برخوردهاي آمريكا آشنايي داريم خوي وحشي و قلدرمآبانه اين كشور پديده‌اي شناخته شده است.
براي فعالان فناوري، فناتحريم مدت‌هاست به موضوعي روزمره تبديل شده است. همين چند هفته پيش بسته شدن سرويس فروش دامين «ريسلو» روي اعصاب همكاران ما راه رفت. فعالان فناوري هنوز از شوك ريسلو خارج نشده بودند كه با حذف اپ‌ها، حال و آينده بسياري از پروژه‌هاي فناوري در ايران به خطر افتاد.
- واكنش رسمي به حذف اپ‌هاي ايراني
در ميان مقامات، «محمدجواد آذري‌جهرمي» وزير ارتباطات و فناوري اطلاعات صريح‌ترين واكنش را به موج‌تازه فناتحريم از خود نشان داد. او علاوه براينكه در توييتر گفت موضوع اپ‌ها را مورد پيگيري حقوقي قرار خواهد داد، در گفت‌وگويي با «پاد» - پايگاه اطلاع‌رساني دولت - گفت: «اگر بخواهم كمي سياسي صحبت كنم كه به لحاظ عمومي بيشتر ملموس باشد، در مقطعي در داخل كشور خودمان مي‌گفتيم استارت‌آپ‌ها عوامل نفوذ داخلي‌اند كه البته مي‌توانستند باشند. نسبت به اين مقوله فكر شد و تصميم گرفتيم از اين ظرفيت استفاده‌كنيم. مسير كشور به سمت سازندگي در داخل رفت، امروز مي‌بينيم آمريكا اين قضيه را تحريم مي‌كند. آمريكا نمي‌آيد نقاط ضعف ما را تحريم كند، آمريكا نقاط قوت ما را تحريم مي‌كند. وقتي‌كسي كه دشمن قسم خورده ماست اين حوزه را تحريم مي‌كند‌طبيعتا بايد عزم ما مديران كشور را براي اينكه از اين حوزه حمايت بكنيم را بيشتر جزم كند؛ حوزه‌اي كه رهبر معظم انقلاب هم روي آن تأكيد دارند، آقاي رئيس‌جمهور هم روي آن تأكيد دارند و ما بايد با جديت بيشتري پيگيري كنيم. ان‌شاءالله اين اتفاق همه را بيدار كند كه از اين حوزه حمايت شود و مي‌بينيم كه نسيم حمايت از اين حوزه در حال وزيدن است و وقتي دشمن آن را هدف قرار مي‌دهد نشان مي‌دهد كه مسير حركتي ما مسير درستي است.»
آنچه آذري‌جهرمي به درستي مورد تأكيد قرارداده است دشمني نظام سلطه با قدرتمندي و پيشرفت اين كشور است. چه تحريم صنايع موشكي چه استارت‌آپ‌ها، دشمن توانايي‌هاي ما را هدف گرفته است. ايران باسرعت درحال درنورديدن مسير اوج دانش و فناوري است. حمله به استارت‌آپ‌هاي ايراني تلاشي است براي كندكردن جريان شركت‌هاي دانش‌محور ايراني ولو به‌صورت موقت. استارت‌آپ‌ها لايه‌‌اي كاربردي و در نوك هرم توسعه فناوري ايران هستند. دشمني نظام سلطه و تلاش براي محدودسازي استارت‌آپ‌ها به‌طور قطع نمي‌تواند روند رشد كشور را مسدود كند اما مي‌تواند دست‌كم در كوتاه‌مدت موانعي را درجهت توسعه ملي و منطقه‌اي كسب و كارهاي نوين ايران فراهم آورد.
آذري‌جهرمي در هفته‌هاي اخير مواضع درستي نيز در قبال فيلترينگ اتخاذ كرده است. به‌جز جنبه‌هاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي و ديپلماتيكي كه مي‌توان فيلترينگ را عاملي مضر در تحقق اهداف كشور برشمرد، در حوزه توسعه فناوري، فيلترينگ همواره يكي از عوامل بازدارنده در توسعه سامانه‌هاي جديد و سدي دردسرساز در برابر متخصصان ايراني بوده است. كمتر كارشناسي در حوره فناوري مي‌توان سراغ داشت كه فيلترينگ را هم‌پايه با فناتحريم مضر و بازدارنده تلقي نكند. درواقع نبايد چون فناتحريم منشايي خارجي دارد مورد توجه رسانه‌ها و تصميم‌سازان قرار بگيرد ولي فيلترينگ كه ساخت داخل است به‌عنوان عاملي مضر مورد نقد و تجديدنظر قرار نگيرد.
- راه‌حل: تشكيل كارگروه ملي عليه فناتحريم
رسانه‌اي نشدن مسائل مربوط به فناتحريم، تخصصي بودن و پيچيدگي‌هاي فني و حقوقي فراوان در اين حوزه باعث شده است دستگاه ديپلماسي ايران در طول مذاكرات هسته‌اي يا پس از برجام تقريبا هيچ تلاش مشهودي براي رفع يا محدودسازي فناتحريم انجام نداده باشد. در ايران همه مي‌فهمند تحريم فروش نفت يعني چه اما تصور كنيد يكي از ما چگونه مي‌تواند فغان خود را براي شكست پروژه‌اي كه نياز به استفاده از يك وب‌سرويس آمازون داشته به گوش رسانه‌ها يا مجلس يا وزير خارجه برساند؟ پروژه‌اي كه ممكن بود تبديل به محصولي جهاني و موفق شود و حالا در نطفه خفه شده است.
تازه اگر اين صدا شنيده شود به‌نظر نمي‌رسد وزارت خارجه به‌تنهايي كارشناسان فني و حقوقي دراختيار داشته باشد كه بتوانند موضوعي اين‌چنين خاص و پيچيده را درك و براي رفع آن چاره‌انديشي كنند. حتي پيش از برجام، موضوع فناتحريم را بارها در توييتر مطرح و خواستار تشكيل يك كارگروه تخصصي براي رسيدگي به آن شده‌ام، اين‌هم البته از همان صداهايي بوده كه شنيده نمي‌شود.
ما يعني همه ما از دولت، مجلس، وزارت خارجه، وزارت فناوري اطلاعات، رسانه‌ها، دستگاه قضايي و به‌خصوص فعالان بخش خصوصي بايد براي اين مشكل دست‌به‌دست هم دهيم. فناتحريم نياز به يك كارگروه تخصصي با حضور افرادي متخصص و مجرب از حوزه‌هاي مختلف دارد كارگروهي كه بتواند مسائل مختلف و پيچيده اين حوزه را شناسايي و براي رفع آنها با استفاده از يك تيم حقوقي، تيم رسانه‌اي و مذاكره‌كنندگاني قدرتمند در آمريكا اقدام كند. بعضي از اين محدوديت‌ها ناشي از اجراي محافظه‌كارانه و سختگيرانه شركت‌هاست كه حتي فراتر از قانون محدوديت‌هايي را عليه ايران ايجاد كرده‌اند.
فناتحريم را نمي‌توان با يك اقدام، راه‌حل يا يك شكايت از بين برد. فناتحريم را بايد همزمان در چند لايه مورد مديريت قرار داد. مذاكره مستقيم با شركت‌هاي فناوري، مذاكره و تعامل سازنده با شعب شركت‌هاي فناوري خارج از آمريكا، اقدامات حقوقي، كمپين‌هاي رسانه‌اي و اجتماعي همه و همه بايد در كنار هم به‌عنوان تدابيري مؤثر عليه فناتحريم مورد استفاده قرار گيرند و در نهايت يك اقدام بسيار مهم در اين زمينه تلاش براي «كم‌اثرسازي فناتحريم» است؛ هرچند اقداماتي در اين زمينه انجام شده است اما موارد مهمي از قبيل تعامل با شركت‌هاي غيرآمريكايي و مهم‌تر از آن گسترش استفاده از فناوري‌هاي متن‌باز يا Open Source و ارتباط با جوامع جهاني متن‌باز به‌عنوان راهكارهاي مهمي در كم‌اثرسازي فناتحريم كمتر مورد توجه تصميم‌سازان و مديران ايراني قرار گرفته‌اند.