دارالخلافه نوپاي خان قاجار طي 230سال راه پرفرازونشيبي را طي كرد و روزبه‌روز بر وسعت آن افزوده شد تا آنجا كه در زمان پهلوي اول و دوم عنوان بزرگ‌ترين شهر ايران را به خود اختصاص داد. اكنون اين شهر با مشكلات بزرگ زيست‌محيطي و در راس آن با معضل آلودگي هوا دست به گريبان است؛ معضلي كه نه‌تنها نفس شهروندان پايتخت‌نشين را به شماره انداخته كه مجالي براي زندگي پرندگان هم باقي نگذاشته است. دكتر اسماعيل كهرم، استاد حيات‌وحش و پرنده‌شناس مي‌گويد: پرندگان نقشي اثر‌گذار در زندگي تك‌تك شهروندان دارند؛ با وجود اين، سال‌هاست كه پرندگان كلانشهر تهران روزگار ناخوشي دارند. آنچه در پي مي‌آيد گفت‌وگويي است با اين چهره نام‌آشناي محيط‌زيست؛ استادي كه از ميان همه عناوين، خود را «محيط‌بان» مي‌نامد و به اين عنوان افتخار مي‌كند. او متولد 1325است و دكتري بوم‌شناسي از دانشگاه ولز انگلستان دارد. كهرم بيش از 4دهه از عمر خود را صرف آموزش و حفاظت محيط‌زيست كرده و همچنان به كار تدريس مشغول است.
- آقاي دكتر چند نوع پرنده در شهر تهران وجود دارد؟
تاكنون 537گونه پرنده در ايران شناسايي شده كه از اين تعداد 178گونه پرنده در تهران ديده شده‌اند. اگر بخواهيم با نگاه علمي به اين موضوع نگاه كنيم بايد گفت كه در تهران 7نوع زيستگاه پرنده وجود دارد. اين زيستگاه‌ها عبارتند از: رودخانه‌اي، تالابي و درياچه‌اي، پارك‌ها و فضاي سبز، كوهستان، تپه ماهوري، فضاي انسان ساخت، و كشتزار؛در واقع پرندگاني كه در اين 7زيستگاه حضور دارند در تهران قابل مشاهده هستند. اما بخش جالب ماجرا اينجاست كه گاه در تهران پرنده‌هايي را ديده‌ام كه زيستگاهشان مناطق وحشي و بكر كشور است.
- حضور كدام پرندگان براي شما جالب است؟
برخي پرنده‌ها بسيار شگفت‌انگيزند، براي نمونه پرنده‌اي به نام «زيرآب روك» در تهران وجود دارد. اين پرنده با شيرجه زدن در آب رودخانه‌ها به عمق مي‌رود و در آنجا سنگ‌هاي كف رودخانه را جابه‌جا و كرم و سوسك شكار مي‌كند. اين پرنده را به‌كرات در دربند ديده‌ام. در تجريش هم پرنده‌اي به نام «پري شاه رخ» ديدم كه روي درخت انجير نشسته بود. اين پرنده به رنگ زرد و با بال‌هاي سياه است. تهران درواقع مجموعه‌اي از پرنده‌هاي مختلف را در خود جاي داده است. يكبار مأموران آتش‌نشاني يك پليكان خاكستري را كه به يك خانه پناه‌برده بود گرفتند و پس از تيمار و مراقبت، آن را رها كردند. خبرش را هم روزنامه همشهري منتشر كرد. از اين جالب‌تر اينكه يكبار در پارك شهر، فلامينگو ديدم.
- چطور ممكن است يك فلامينگو در تهران و پارك شهر ديده شود؟
پرندگان مهاجر گاه در مسير مهاجرت، راه خودشان را گم مي‌كنند. البته تهران مسير اصلي پرندگان مهاجر نيست اما گاهي جريان‌هاي شديد باد اين پرندگان را به مناطقي دور از انتظار مي‌برد. فلامينگويي كه به آن اشاره شد ازجمله پرندگاني بود كه دچار توفان شده و در وسط پارك‌شهر فرود آمده بود. اين پرنده بعد از مداوا رها‌سازي شد و به مهاجرت خود ادامه داد. البته گاه اين پرندگان اسير آدم‌هاي نامهربان مي‌شوند و پيداست كه به چه سرنوشت غم‌انگيزي مبتلا مي‌شوند.
- شما گفتيد پرنده‌هاي خاص مناطق وحشي و بكركشور را هم در تهران مشاهده كرده‌ايد منظورتان كدام پرنده است؟
يكبار يك پرنده شكاري از نوع «بحري» يا همان شاهين، پشت پنجره يكي از طبقات بالاي برج‌سفيد پاسداران لانه كرده بود. علاوه براين، «ترمتاي» يكي از سريع‌ترين پرندگان شكاري، در تهران ديده شده است. «كوركورسياه»، «سنقر تالابي» و «سنقر سفيد»خاص تالاب‌هاي سيستان و بلوچستان ،در تهران هم مشاهده شده است. قرقي، طرلان، دليجه (پرنده شكاري) و حتي «هما» از ديگر پرندگان تهران است. علاوه براين،پرنده ديگري كه حضورش در تهران دور از انتظار است پرنده «سنگ‌چشم» است؛ پرنده‌اي كه مارمولك، ملخ و سوسك شكار مي‌كند و آنها را به بالاي درخت مي‌برد و به سيخ مي‌كشد و تكه‌تكه مي‌خورد. در واقع سنگ چشم يك درآكولاست.
- آيا مركزي براي تيمار پرندگان در تهران وجود دارد؟
محدوده‌اي در پارك پرديسان تحت عنوان قرنطينه ايجاد شده كه در آن انواع حيوانات و پرندگان زير نظر سازمان محيط زيست نگهداري مي‌شوند. هر پرنده يا حيواني كه زخمي مي‌شود يا از مناطق مسكوني سر درمي‌آورد به اين قرنطينه منتقل مي‌كنند و تحت مداوا و مراقبت قرار مي‌گيرد و آنهايي كه توان بازگشت به طبيعت را پيدا مي‌كنند در طبيعت رها مي‌شوند.
- تهران مدت‌هاست به شهري پر از آسمانخراش تبديل شده، آيا اين ساختمان‌هاي بلندمرتبه براي پرواز و به‌طور كلي زندگي پرندگان مشكل ساز نيست؟
ساختمان‌هاي بلندمرتبه يكي از عواملي است كه زندگي پرندگان را تهديد مي‌كند. در موارد بسياري مي‌بينيم كه پرنده‌اي در كنار يك ساختمان بلندمرتبه روي زمين افتاده دليلش اين است كه تعداد قابل توجهي از گنجشك‌سانان هنگام پرواز با نماهاي شيشه‌اي برخورد مي‌كنند چون شيشه ديده نمي‌شود در نتيجه نوك و بالشان آسيب مي‌بيند. در آمريكا پرنده‌هايي را كه به اين شيوه آسيب مي‌بينند جمع‌آوري و به مراكز خاص درماني منتقل و درمان مي‌كنند اما متأسفانه در تهران اين پرندگان همينطور رها مي‌شوند تا بميرند.
- پرندگان چه نقشي در زندگي و سلامت شهروندان دارند؟
پرنده‌ها با خوردن انواع حشرات، طبيعت، مزارع، باغات و پارك و جنگل را از انواع آفات گياهي و نباتي پاكسازي مي‌كنند و مانع شيوع بيماري مي‌شوند. متأسفانه برخي افراد ناآگاه با اين توجيه كه پرندگان به محصولاتشان آسيب مي‌رسانند آنها را با تفنگ و دام از پا درمي‌آورند. بارها در شمال كشور، شاهد شكار قرقاول بوده‌ام وقتي از شكارچيان مي‌پرسيدم چرا اين پرنده‌ها را شكار مي‌كنيد؟ مي‌گفتند اينها به مزارع برنج آسيب مي‌رسانند. همانجا از يكي از شكارچيان خواستم تا شكم قرقاول را باز كند وقتي شكم پرنده را باز كرد حتي 2دانه برنج هم در شكم پرنده نبود. چون پرندگان درجه حرارت بدنشان بالاست و نياز به انرژي بالايي دارند به همين دليل غذاي‌هاي گوشتي و پروتئين مصرف مي‌كنند و حشرات را به دانه ترجيح مي‌دهند.
- با وجود نقشي كه پرندگان در زندگي و سلامت شهروندان دارند بفرماييد پرندگان شهر تهران چه وضعيتي دارند؟
متأسفانه وضع خوبي ندارند. من 5خانه عوض كرده‌ام در حياط همه اين خانه‌ها درخت خرمالو بود.در دوران كودكي‌ام وقتي خرمالوها مي‌رسيد پرندگان در خانه ما خودشان را مي‌كشتند تا خرمالو بخورند. به‌خاطر دارم مرحوم پدرم مي‌گفتند سهمي هم براي پرندگان بگذاريد. الان خرمالوهاي درخت حياط ما رسيده اما يك نوك نخورده. اين نشان مي‌دهد كه تعداد پرنده‌ها به‌شدت كاهش يافته. زماني خانه‌اي مي‌ساختيم مادربزرگم مي‌گفت چند سوراخ در سقف و ديوار براي آشيانه پرندگان ايجاد كنيد. الان كسي به اين چيزها توجه نمي‌كند. نبود لانه يك معضل جدي براي پرندگان شهري است. تميز كردن و نظافت شهر يك مسئله است اما وقتي زباله‌ها را جمع‌آوري مي‌كنيم كه بايد بكنيم، ديگر غذايي براي پرندگان همه‌‌چيز خواري مثل كلاغ باقي نمي‌ماند. معضل ديگر آلودگي هواست. وقتي شهر آلوده باشد دودودم بالا مي‌رود درست آنجا كه پرنده پرواز مي‌كند. پرنده هم مثل ما از دود و آلودگي خوشش نمي‌آيد در نتيجه پرندگان هم مثل ما حالشان خوب نيست. اما در همين تهران در برخي مناطق مثل سفارت انگليس يا نياوران و يا كاخ سعدآباد پر از طوطي طوق صورتي و شاه‌طوطي است؛ چون اين مناطق پر از درختان كاج سر به‌فلك كشيده است و كسي براي اين پرندگان مزاحمت ايجاد نمي‌كند. طوطي‌ها جايي نمي‌روند كه پر از آسمانخراش و شيشه باشد. هرجا آرامش باشد پرنده هم هست.
- چه توصيه‌اي براي حفاظت از پرندگان داريد؟
پاييز و زمستان براي پرندگان فصل بدي است. ذخيره چربي بدن پرندگان به‌خاطر جثه كوچكشان بسيار اندك است. اگر 3 روز غذا نخورند مي‌ميرند. چه اشكالي دارد كه ته مانده سفره‌مان را با پرندگان قسمت كنيم. اگر آسمانخراش مي‌سازيم چرا نبايد نقاطي را براي ساخت آشيانه پرندگان درنظر بگيريم. ما بايد از پرندگان حمايت كنيم. بايد تفنگ‌هاي بادي و تيروكمان را از دست فرزندانمان بگيريم به آنها بياموزيم كه پرندگان هم سهمي از زندگي دارند. برايشان دانه بريزيم. فصل بهار، فصل زادآوري پرندگان است. مواظب باشيم خمير نان را براي پرندگان نگذاريم خمير نان حجم زيادي دارد و باعث خفگي جوجه‌ها مي‌شود. بخشي از نذوراتمان را به پرندگان اختصاص بدهيم. گاهي 2كيلو ارزن بگيريم، بگذاريم كفترهاي چاهي و ساير پرندگان دانه‌اي براي خوردن داشته باشند. پرنده‌ها هموطن ما هستند. در همين كشور به‌دنيا مي‌آيند زادو‌ولد مي‌كنند و كارشان را به‌نحو احسن انجام مي‌دهند با آنها مهربان باشيم و وجودشان را گرامي بداريم.
- نقش پرندگان بر سلامت روح و روان انسان
دكتر كهرم مي‌گويد: بدون شك پرندگان بر سلامت روح و روان انسان نقشي انكار‌ناپذير دارند. تصور كنيد در بهار وقتي صداي يك پرنده را مي‌شنويد چه احساس شادي‌بخشي به شما دست مي‌دهد. شاعر مي‌گويد: تا نخل وفا برندهد چشم تري هست/ تا ريشه در آب است اميد ثمري هست/ آن دل كه پريشان شود از ناله بلبل/ بر دامنش آويز كه وي را خبري هست. پرندگان در روحيه هر انسان صاحب طبعي اثري شگفت دارند. اين همه رنگ و زيبايي و نغمه‌هاي شادي‌بخش آيا در روحيه انسان تأثيري ندارد.