بيابان لوت در بخش جنوبي خود اما جاذبه‌هاي بسياري دارد. شهر خوسف زادگاه و آرامگاه نخستين شاعر شيعي ايران در قرن نهم هجري يكي از دست‌نخورده‌ترين بافت‌هاي تاريخي دوره قاجار را در خود جاي داده است.
خوسف روستايي برجاي مانده از عهد صفوي است اما زلزله‌اي شديد اين روستا را ويران كرد و در عهد قاجار ساكنان روستا دست به‌كار شدند و خانه‌هاي زيباي قاجاري را بر ويرانه‌هاي صفوي بنا كردند. حالا آن روستاي كاملا قاجاري يكي از دست‌نخورده‌ترين بافت‌هاي تاريخي كشور را با آثار و بناهاي قاجاري دارد. بافت تاريخي اين روستا كه حالا به شهر خوسف شناخته مي‌شود. چنان بكر و دست‌نخورده باقي‌مانده كه دولت براي حفظ بافت تاريخي وارد عمل شد و برنامه ويژه حفاظت، مرمت و نگهداري از اين روستاي عصر صفوي را تدوين كرد.
حمدالله مستوفي در سال740 هجري در كتاب نزهه القلوب از خوسف نام برد و نوشته‌است: «خوسف شهر كوچكي است و چند موضع توابع دارد و آب آن از رودخانه باشد و ديه‌ها را آب از كاريز باشد و در آنجا همه نوع انتفاعي حاصل آيد.» تا همين يك دهه پيش خوسف - آنطور كه حمدالله مستوفي نوشته است- همه نوع انتفاع داشت. باغ‌هاي سرسبز در بخش جنوبي بيابان لوت در منطقه‌اي كويري سربرآورده بودند و اشجار و ميوه‌هاي متنوع در آن كشت مي‌شدند. كشاورزي رونق داشت و باغ‌هاي زرشك و عناب و زمين‌هاي زعفران همچنان در اين منطقه وجود داشت. اما خشكسالي كه آمد خوسف را نيز درگير كم‌آبي كرد. با اين حال باغداران خوسف به سختي تلاش كرده‌اند تا باغات را از خشكسالي در امان نگاه دارند.
- رويشگاه‌هاي وسيع نرگس در قلب كوير
خوسف، آن روستاي كوچك حالا تبديل به شهر شده و در 36كيلومتري بيرجند مركز خراسان جنوبي واقع است. از جاذبه‌هاي كم‌نظير خوسف رويش گل نرگس در منطقه كويري متاثر از بيابان لوت است. همين حالا كه اين گزارش را مي‌خوانيد نرگس‌زارهاي خوسف مملو از گل‌هاي نرگس شده‌اند و گردشگران داخلي و خارجي در حال تماشاي نرگس‌زارهايي هستند كه در حاشيه جنوبي بيابان لوت روييده‌اند. شايد بپرسيد چگونه ممكن است كه در همسايگي بيابان لوت ايران در منطقه‌اي كويري دشت‌هاي وسيع گل نرگس وجود داشته باشد؟ خوسف داراي قنات است. جدا از آن، اين منطقه پديده زمين‌شناسي به‌نام گواب دارد كه آب را در خود حفظ مي‌كند و خوسف را تبديل به منطقه‌اي سرسبز در بخش‌هاي كويري خراسان جنوبي كرده است.
پيشينه تاريخي خوسف اما به دوران پيش از اسلام مي‌رسد و به‌عنوان يكي از كهن‌ترين شهرهاي خراسان جنوبي نيز شناخته مي‌شود. در منابع تاريخي از شهر خوسف با نام‌هاي خسب و خسف نيز ياد شده است.
بافت تاريخي خوسف حدود 20هكتار وسعت دارد و بناهاي تاريخي بسياري همچون آب‌انبارهاي تاريخي، مدرسه، قلعه، مساجد تاريخي و خانه‌هاي قاجاري و حتي صفوي را نيز در خود جاي داده است. خانه قاجاري مالكي يكي از همان خانه‌هاي تاريخي است كه متعلق به خوانين خوسف بوده و اكنون به‌عنوان يك خانه تاريخي اصيل، ثبت ملي و مرمت شده است. اين خانه يك‌بار ميزبان سفير سوئيس شده و ساكنان آن اقدام به راه‌اندازي يك موزه خانگي از اشياي تاريخي و اسنادي با نام و امضاي ناصرالدين شاه قاجار كرده‌اند.
خانه علوي يكي ديگر از بناهاي تاريخي عهد قاجار شهر خوسف است كه اكنون يك‌سال است تبديل به اقامتگاه بومگردي اين منطقه شده و داراي ويژگي‌هاي منحصر به خود است. اگرچه فرهاد ثريا - مدير خانه بومگردي علوي - مي‌گويد كه اين خانه تاريخي در مسير بيرجند به طبس واقع شده و هنوز ماندگاري مسافر در آن از يك شب بيشتر نشده است اما تلاش‌هايي كه او براي حفظ اين خانه تاريخي كرده، در مسير ماندگاري گردشگر در شهر خوسف چندان بي‌تأثير نيست.
آرامگاه ابن حسام خوسفي خارج از بافت تاريخي درست روي يك صفه بالاتر از سطح شهر قرار گرفته است. مردمان خوسف چنان به فرهنگ و ادبيات علاقه‌مند بودند كه ابن حسام را ارج نهادند و او را در بلندترين نقطه مشرف به منطقه خود دفن كردند. آنها مقبره‌اي زيبا براي او ساختند كه از 4جهت نورگير است و معماري جالبي نيز دارد. دورتادور داخل آرامگاه ابن حسام مزين به اشعار او در مدح امامان است. از ابن حسام خوسفي كتابي به‌نام خاوران‌نامه برجاي مانده است كه بخشي از آن در هندوستان و بخشي ديگر در لندن نگهداري مي‌شود و تنها يك برگ از آن در كتابخانه ملي ايران در دسترس قرار دارد كه آن يك برگ نيز در مسير قرارگرفتن در حافظه جهاني يونسكو است.
- خوسف؛ داعيه‌دار معماري قاجاري
خوسف از آن شهرهاي بي‌حاشيه ايران است كه مردم و مسئولان در آن به حفظ ميراث فرهنگي و تاريخي خود مي‌انديشند و در اين مسير از دعواهاي بين دستگاهي خبري نيست. شهرداري خوسف به‌راحتي خانه تاريخي ميرزا جعفر را در بافت قاجاري خوسف به سازمان ميراث فرهنگي واگذار كرده است: بدون درگيري و شكايت و سودجويي‌هايي كه در برخي شهرهاي بزرگ رواج دارد. اداره ميراث فرهنگي خراسان جنوبي در حال مرمت اين خانه تاريخي ارزشمند براي تبديل آن به مركز صنايع‌دستي و هنرهاي سنتي خوسف است.
غناي فرهنگي و معماري خراسان جنوبي چشمگير است و استادكاران بناهاي قاجاري آن در طول تاريخ بسياري از بناهاي قاجاري در شهرهاي اصفهان و يزد را نيز برپا كرده‌اند. بدين‌ترتيب اين شهر را مي‌توان داعيه‌دار معماري دوره قاجار دانست. خانه‌هاي قاجاري خوسف عمدتا يك بادگير پهن دارند كه از آن به‌عنوان هواكش مطبخ‌ها و محل نگهداري ميوه و مواد غذايي استفاده مي‌شود. مطبخ محل طبخ غذاست و معماري آشپزخانه‌ها كه هنوز از آن به‌عنوان مطبخ ياد مي‌شود شگفت‌انگيز است. مطبخ خانه‌ها بسيار وسيع است وسقف‌هاي گنبدي شكل دارد؛ ضمن اينكه كه در آن اجاق هيزمي نيز تعبيه شده و دوده‌هاي ناشي از سوختن هيزم تمامي ديوارهاي آن‌را سياه كرده است. هنوز پخت‌وپز در اين مطبخ‌ها همچون عصر قاجار با سوخت هيزم انجام مي‌شود.
معاون ميراث فرهنگي خراسان جنوبي به همشهري مي‌گويد: تصور گردشگران از خوسف و خراسان جنوبي يك ريگزار و بيابان وسيع است كه در حاشيه لوت واقع شده اما مناطقي در همين كوير وجود دارند كه همچون مناطق حاشيه رشته كوه البرز هستند. 15 آبشار پي‌درپي در نقاطي از همين كوير وجود دارد كه براي رفتن به آنها حتما بايد آبشارنورد باشيد و با تجهيزات، حوضچه‌هاي آب و آبشار را طي كنيد.
عناب و آويشن خوراك هميشگي مردمان خراسان جنوبي است. در هر خانه‌اي عطر آويشن پيچيده و نخستين ميزباني مردمان خراسان جنوبي از مهمانان و گردشگران با دمنوش آويشن و ميوه عناب است.
علي شريعتي‌منش مي‌گويد: بافت تاريخي خوسف جزو معدود بافت‌هاي تاريخي كشور است كه زندگي در آن همچنان جريان دارد و دست‌نخورده باقي مانده است. زندگي در اين بافت به همان شكل اصيل خود حاكم است و اينگونه نيست كه ساكنان اصلي از آن خارج شده باشند و مستأجران غيربومي به بافت تاريخي نفوذ كرده باشند. بافت تاريخي خوسف تنها بافت تاريخي در كشور است كه تيپ اجتماعي ساكنان آن همچنان حفظ شده و يكي از سالم‌ترين و فرهنگي‌ترين بافت‌هاي تاريخي كشور است.