حالا 15سال است كه در مناطق مختلف كشور جاخوش كرده‌اند و 23 استان كشور ميزبان اين مهمان‌هاي ناخوانده‌اند. آنطور كه تصاوير ماهواره‌اي نشان مي‌دهد بخشي از آنها از عراق، بخشي از شمال عربستان و بخشي از سوريه و بخشي هم از شمال آفريقا به سوي آسمان ايران روانه شده‌اند. اكنون كمتر شهروندي است كه با اين مهمان‌هاي ناخوانده آشنا نباشد. ريزگردها را مي‌گويم؛ مهمان‌هايي كه حضورشان رفته‌رفته پررنگ‌تر مي‌شود، راه برنفس ميزبانان خود مي‌بندند و زندگي را دشوار مي‌كنند.
اما تنها اين ريزگردهاي خارجي نيستند كه بلاي جان شهروندان 23 استان شده‌اند؛ مدت‌هاست كه كانون‌هاي بحران گردوغبار با منشأ داخلي هم به ريزگردهاي خارجي افزوده شده‌اند؛ كانون‌هايي كه شكل‌گيري آنها ريشه در مديريت غلط منابع آبي كشور دارد. سال گذشته بود كه هجوم ريزگردهاي خارجي و داخلي به خوزستان، زندگي را در اهواز و برخي مناطق ديگر استان خوزستان تا آستانه بحران پيش برد تا آنجا كه رئيس‌جمهور و هيأت دولت ناگزير به خوزستان رفتند و همانجا با تشكيل هيأت دولت، راهكارهاي مقابله با ريزگردها را بررسي كردند. با وجود اين، هنوز اقدامي كارساز براي مقابله با ريزگردها صورت نگرفته است؛ از همين رو، در گفت‌وگو با دكتر پرويز گرشاسبي، معاون آبخيزداري، امور مراتع و بيابان سازمان جنگل‌ها ،مراتع و آبخيز داري كشور، آخرين وضعيت ريزگردها و اقدامات مربوط به مقابله با آن را جويا شديم.
گرشاسبي كه بيابان و بيابانزايي و مقابله با گردوغبار در حوزه مسئوليت او تعريف شده، معتقد است تنها زماني مي‌توان كانون‌هاي گرد و غبار را مهار كرد كه به‌جاي كاركردن روي معلول‌ها، سراغ علت اصلي برويم. او تأكيد مي‌كند كه با اين رويكرد مي‌توان جلوي تخريب سرزمين را گرفت؛ وقتي جلوي تخريب سرزمين را بگيريم كانون‌هاي گردوغبار و بيابانزايي هم مهار مي‌شود.
- پديده ريزگردها از چه زماني دامنگير كشور شد؟
پديده ريزگردها محصول 15سال اخير است؛ البته شايد در ادوار گذشته و در دوره‌هاي خشكسالي و ترسالي كره زمين، اين پديده وجود داشته اما هيچ رصد علمي و تاريخي در اين باره وجود ندارد. آنچه مسلم است اينكه بيشتر از 15سال است كه موضوع ريزگردها با منشأ خارجي، ايران را تحت‌الشعاع قرار داده است. آنطور كه آمارها و تصاوير ماهواره‌اي نشان مي‌دهد طي اين 15سال منشأ ريزگردها عراق، شمال عربستان، سوريه و شمال آفريقا بوده است.
- ريزگرد از نظر علمي چه تعريفي دارد؟
در اصطلاح علمي، ريزگردها ذرات رسي با قطر كمتر از 5ميكرون هستند كه برد آنها 2هزار كيلومتر و ارتفاع آنها نيز 50كيلومتر است اما ذرات ناشي از طوفان شن بيش از 5ميكرون قطر دارند، حداكثر برد آنها 50كيلومتر و ارتفاع آنها 10كيلومتر است.
- پديده ريزگردهاي داخلي از چه زماني بروز كرد؟
از 5سال قبل ما شاهد ريزگرد داخلي بوده‌ايم. كانون‌هاي اين ريزگردها هم دشت خوزستان است. ارزيابي سال93 نشان داد كه 349هزار هكتار كانون ريزگرد در خوزستان شكل گرفته اما اينكه اين كانون‌ها چقدر توسعه پيدا كرده، نيازمند بررسي است. حواشي درياچه اروميه از ديگر كانون‌هاي داخلي ريزگرد با اثرگذاري محلي است كه به‌دليل پسروي آب و كاهش رطوبت خاك دشت‌هاي غربي و شرقي درياچه شكل گرفت. بر اساس مطالعات، اين كانون‌ها 164هزار هكتار وسعت دارد و ازجمله كانون‌هايي است كه مهار آنها در اولويت سازمان جنگل‌ها و مراتع قرار دارد. كانون ديگري كه در 5سال اخير شاهد پيشرفت آن بوده‌ايم، تالاب جازموريان است. اين تالاب پس از خشك‌شدن، تبديل به كانون ريزگردي به وسعت 300هزار هكتار شد كه 180هزار هكتار آن كانون فعال گردوغبار داخلي است. در شمال شرق كشور يعني در منطقه سرخس و تركمن‌صحرا در استان گلستان هم حدود 50هزار هكتار در انتهاي رودخانه اترك (مرز با كشور تركمنستان) به‌دليل كم‌آبي مستعد شكل‌گيري كانون ريزگرد است.
- تأثيرگذارترين كانون‌هاي گردوغبار با منشأ داخلي، كدام كانون‌ها هستند؟
يكي از مهم‌ترين و تأثيرگذارترين كانون‌هاي جديد گردوغبار با منشأ داخلي، كانون گردوغبار بوئين‌زهرا، آبيك تا ملارد است. اين منطقه 180هزار هكتاري كه پيش از اين با سيلاب‌هاي ناشي از رودخانه‌هاي ابهررود، خررود و كردان‌رود مرطوب مي‌شد، مستعد توليد گردوغبار است؛ البته يك بار در سال94 گردوغبار در اين منطقه اتفاق افتاد. اين كانون بسيار خطرناك است زيرا شهرهاي تهران، كرج، آبيك و قزوين را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد؛ ضمن آنكه اثرات آن به‌مراتب از گرد وغبار خوزستان عميق‌تر است. در مجموع يك‌ميليون هكتار كانون گردوغبار با منشأ داخلي در كشور وجود دارد كه عوارض خود را نشان داده است. نكته‌اي كه وجود دارد اين است كه اگر بهره‌برداري از سرزمين و منابع آبي مديريت نشود مساحت اين كانون‌ها در آينده چندبرابر مي‌شود.
- چه اسنادي براي مقابله با ريزگردها تدوين شده و كدام سازمان‌ها براي مهار ريزگردها مسئوليت دارند؟
قبل از سال89 نخستين كارگروه مقابله با گردوغبار با مسئوليت سازمان حفاظت محيط‌زيست و مشاركت وزارت جهادكشاورزي (سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري)، وزارت نيرو، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، وزارت كشور، وزارت امورخارجه و ساير دستگاه‌هاي ذي‌ربط تشكيل شد. رويكرد اين كارگروه در آغاز تمركز روي مهار ريزگردهاي خارجي بود اما بعد از آنكه گردوغبار با منشأ داخلي بروز كرد، آيين‌نامه مرتبط با كارگروه مقابله با گردوغبار در سال95 توسط هيأت دولت اصلاح شد و گردوغبار با منشأ داخلي از جمله آمايش حوزه‌اي در دستور كار قرار گرفت و توجه سازمان مديريت به اين موضوع معطوف شد. تأمين منابع مالي توسط شهرداري‌هايي كه متاثر از گردوغبار، داخلي بودند از ديگر مواردي بود كه در اين آيين‌نامه لحاظ شد. براساس ماده 3 اين آيين‌نامه مسئوليت منشأيابي گردوغبار به وزارت جهادكشاورزي، سازمان حفاظت محيط‌زيست و هواشناسي واگذار و تكاليف ساير دستگاه‌ها، به‌تفكيك مشخص شد.
- قوانين ديگري هم براي مقابله با گردوغبار وجود دارد؟
علاوه بر اين آيين‌نامه، قانون افزايش بهره‌وري مصوب سال89 مجلس هم دولت را مكلف كرد كه براي كانون‌هاي بحراني فرسايش آبي و بادي و كانون‌هاي گردوغبار به گونه‌اي برنامه‌ريزي كند كه سالانه يك تن از ميزان فرسايش خاك در هكتار، در اراضي معمولي و 3تن در هكتار، در اراضي بحراني كاسته شود.
- تاكنون چه اقدامات اجرايي‌اي صورت گرفته است؟
بر اساس تكليفي كه براي كاهش يك تن فرسايش خاك در هكتار تعيين شده، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري با 6ماه كار كارشناسي توانسته است اين تكليف را به اهداف كمي تبديل كند؛ با اين توضيح كه اگر بخواهيم اين كار عملياتي شود بايد سالانه 3ميليون هكتار عمليات آبخيزداري و 600هزار هكتار عمليات مهار بيابانزايي اجرايي شود. در برنامه پنجم توسعه با وجود تنگناهاي مالي بسيار زيادي كه با آن مواجه بوديم يك‌پنجم اين تعهدات انجام شد. نكته‌اي كه وجود دارد اين است كه از يك سو، فرسايش خاك و بيابانزايي و به تبع آن كانون‌هاي جديد گردوغبار دائما در حال توسعه است و از سوي ديگر، متكي‌بودن منابع مالي به دولت، مانع از تحقق اين اهداف است، به همين دليل سازمان جنگل‌ها و مراتع با استناد به تجارب جهاني، همان عمليات انجام‌شده در يك‌پنجم عرصه‌ها را ترميم كرد؛ زيرا دولت، منابع مالي را تأمين نكرد و امكان توسعه عمليات وجود نداشت. اما ترميم همان عمليات باعث مهار كانون‌هاي گردوغبار و تثبيت فرسايش خاك شد. در كنار اين اقدامات، طرح‌هاي مهار بيابانزايي مثل پروژه ترسيب كربن، پروژه مناريد و پروژه حبله‌رود با اهداف بيابان‌زدايي و آبخيزداري به كمك يك‌پنجم اقدامات انجام‌شده آمدند.
- آيا براي مقابله با گردوغبار تعامل لازم ميان دستگاه‌هاي ذي‌ربط وجود دارد؟
تشكيل كارگروه مقابله با گردوغبار براي انجام كارهاي چند وجهي، نيازمند يك انسجام سازماني بود كه اين كار درخصوص شرح وظايف تبيين شد اما به‌رغم تبيين شرح وظايف، دستگاه‌ها به تعهدات خود عمل نكردند. حتي در اروميه هم بعضي دستگاه‌ها به وظايف خودشان عمل نكردند.
- با اين وصف كارگروه مقابله با گردوغبار كارساز نيست؟
تشكيل كارگروه ،يك گام ساختاري براي ايجاد انسجام ميان دستگاه‌ها به منظور جلوگيري از تخريب سرزمين بوده و هست ولي تحقق اين هدف نيازمند زمان است؛ مثلا اگر مي‌خواهيم كشاورزي را محدود كنيم بايد معيشت جايگزين براي كشاورزان در نظر گرفته شود؛ اگر تغيير الگوي كشت مطرح مي‌شود بايد معيشت جايگزيني وجود داشته باشد كه به آب و خاك نياز نداشته باشد. اين روشي است كه كارشناسان جهاني بر آن تأكيد مي‌كنند. براساس همين روش، مدلي بومي طراحي و يك‌سال‌ونيم قبل به مجمع تشخيص مصلحت نظام ارائه شد تا براساس آن، نحوه برنامه‌ريزي كشور از بخشي‌نگري به فرابخشي تبديل شود. مشكلي كه وجود دارد اين است كه ما تصور مي‌كنيم مشكلات را ـ ازجمله مشكل گردوغبار ـ مي‌توانيم به صورت پروژه‌اي حل كنيم درحالي‌كه حل اين مشكل نيازمند تغيير فرايند است.
- اعتبارات مورد نياز براي مقابله با گردوغبار تا چه ميزان تأمين شده است؟
در طول برنامه پنجم توسعه بيش از يك‌پنجم اعتبار مورد نياز تأمين نشد. در سال96 و در ابتداي برنامه ششم توسعه مصوب شد كه اعتبارات مورد نياز مقابله با گردوغبار و مهار بيابانزايي 10برابر افزايش يابد. بر اساس همين مصوبه، اعتبارات مقابله با گردوغبار به 950ميليارد تومان رسيد. خوشبختانه 35درصد اعتبارات به استان‌ها تخصيص يافت و قسمتي از اين منابع به‌صورت مالچ‌پاشي رايگان در 8استان تأمين شد؛ در پي آن ايستگاه‌هاي مالچ‌پاشي براي مهار كانون‌هاي گردوغبار و مهار بيابانزايي هم از آبان‌ماه گذشته فعال شد و قرار است تا 30هزارهكتار، از محل همين منابع، مالچ‌پاشي شود. بخشي از منابع هم صرف نگهداري و آبياري پوشش گياهي ايجادشده مي‌شود.
- با اين اعتبارات چند هكتار كانون بيابانزايي و كانون گردوغبار را مي‌توان مهار كرد؟
اگر همه 950ميليارد تومان اعتبار تأمين شود امسال سطحي معادل 250هزار هكتار كانون بيابانزايي و كانون گردوغبار مهار مي‌شود؛ اما نقطه مطلوب اين است كه سالانه 600هزار هكتار تحت پوشش عمليات مهار بيابانزايي و مقابله با گرد وغبار قرار بگيرد.
- براي تسريع در طرح‌هاي مهار بيابانزايي و مقابله با گردوغبار تمهيدي در نظر گرفته‌ايد؟
تلاش مي‌كنيم طرح‌هاي توسعه را به سمتي هدايت كنيم كه اگر منطقه‌اي به‌دليل اجراي پروژه‌اي عمراني تخريب شد، دستگاه متولي طرح، 5برابر منطقه تخريب‌شده را احيا كند. براي نمونه دستگاه متولي اجراي آزادراه طرح كمربندي جنوب استان تهران (آبيك-چرمشهر)، ملزم شده كه در سطحي 5 برابر مساحت مناطق تخريب‌شده براي احداث آزادراه، جنگل‌كاري كند كه اين جنگل‌كاري در تهران و البرز انجام شده است. استفاده از منابع مالي شهرداري‌ها براي عمليات آبخيزداري و مهار بيابانزايي و جلب مشاركت مردم، از ديگر راهكارهايي است كه در دستور كار قرار گرفته است.
- امسال چند هكتار عمليات آبخيزداري انجام مي‌شود؟
همانطور كه اشاره شد سالانه بايد 3ميليون هكتار عمليات آبخيزداري در كشور اجرا شود. امسال 520ميليارد تومان اعتبار براي اجراي طرح‌هاي آبخيزداري در نظر گرفته شده كه اگر منابع دولتي تأمين شود 840هزارهكتار تحت پوشش اين عمليات قرار مي‌گيرد. براي رسيدن به نقطه مطلوب تلاش كرده‌ايم كه مشاركت ساير دستگاه‌ها و مردم و خيرين را جلب كنيم و تا سطح 2ميليون هكتار را هم هدفگذاري كرده‌ايم. الان خيرين در 8استان در آبخيزداري ورود كرده‌اند كه 50درصد اعتبار را سازمان جنگل‌ها و مراتع و بقيه را خيرين و مردم تأمين مي‌كنند. شهرداري‌ها نيز براي عمليات آبخيزداري در آبخيزهاي شهري ورود كرده‌اند.
- جلوي تخريب سرزمين را بگيريم
براي مهار كانون‌هاي گردوغبار، بايد به جاي كاركردن روي معلول‌ها سراغ علت اصلي برويم. تأمين حقابه‌هاي منابع طبيعي باعث رفع علت اصلي مي‌شود. اين نگرشي است كه با مديريت يكپارچه و جامع‌نگري، دست‌يافتني است. با اين رويكرد مي‌توان جلوي تخريب سرزمين را گرفت. وقتي جلوي تخريب سرزمين را بگيريم كانون‌هاي گردوغبار و بيابانزايي مهار مي‌شود؛ در غير اين صورت هر قدر هم كه اعتبار بدهند نمي‌توان جلوي توسعه كانون‌هاي گردوغبار و بيابانزايي را گرفت.