روزهايي که تهران در اضطراب زلزله بود آقاي حسيني از ما خواست به شايعه‌ها بي‌توجه باشيم و آن‌ها را منتشر نکنيم و خودمان هم شايعه نسازيم.
بعد گفت بياييد مشغول يک بازي بشويم. قرار شد او در گوش پارسا يک جمله بگويد و بعد پارسا در گوش بغل‌دستي‌اش همان جمله را تکرار کند و همين‌طور ادامه بدهيم و بالأخره نفر آخر هر چه را كه شنيد، بلند تکرار کند تا همه بشنوند و بعد از آن آقاي حسيني جمله‌ي اول را كه روي كاغذي نوشته براي ما بخواند تا ببينيم جمله‌ي اول چه بوده است.
اين بازي بسيار جالب بود. جمله‌اي که نفر آخر شنيد اين بود: «درخت‌ها در باغ آواز مي‌خوانند» و جمله‌ي صحيح اين بود: «دختر خواهرم با عروسکش بازي مي‌کند.» يک جمله‌ي کوتاه بين 30 نفر چرخيد و تغيير عجيب و غريبي داشت و آقاي حسيني گفت اين همان يک کلاغ، چهل کلاغ خودمان و مدلي از شايعه‌سازي است.
- دهان‌به‌دهان يا گوشي به گوشي؟
شايعه، تعريف علمي هم دارد. در علوم اجتماعي شايعه به پيامي مي‌گويند که غيررسمي است و معمولاً دهان به دهان منتقل مي‌شود و تحقيق درباره‌ي درستي آن هم کار مشکلي است. اگرچه الآن کپي‌كردن و يا فوروارد کردن را مي‌توانيم جايگزين دهان‌به‌دهان کنيم.
اما شايعه در هر شکلي که منتقل شود پيامي است که معمولاً براي مردم اهميت دارد و ممکن است بخشي از آن واقعيت داشته باشد يا در توضيح يک واقعيت باشد؛ اما خبر درستي نيست و واقعيت‌ها، شايعه‌ها را تأييد نمي‌کنند.
- روش‌هاي شناخت خبر درست
تشخيص واقعيت از شايعه، زياد راحت نيست؛ اما شدني است و با به‌کارگيري چند فرمول مي‌توان خبر واقعي را از شايعه تشخيص داد.
روش اول:
اولين و مهم‌ترين روش شناخت خبر درست، همان «منبع خبر» است. منبع ارسال‌کننده‌ي پيام بايد معتبر باشد. هرچه را كه براي شما مي‌فرستند، باور نکنيد. پيام‌هايي که پيوند يا لينک اينترنتي دارند قابل تأمل‌ترند.
البته انتهاي بعضي از خبرهاي متني، نام يك منبع معتبر نوشته شده؛ مثلاً منبع يك خبرگزاري رسمي يا يک نشريه‌ي شناخته شده. اما لينکي وجود ندارد، بنابراين‌چنين اخباري را نمي‌توان باور كرد.
روش دوم:
به لطف نرم‌افزار فتوشاپ مي‌توان خبرهاي تصويري دروغين زيادي ساخت. البته بعضي وقت‌ها عکاسي از يک زاويه‌ي کاملاً خاص و يا برشي از سخنراني يک نفر و نقل جمله‌اي که قبل و بعدآن حذف شده، هم مي‌تواند شايعه ايجادکند.
روش سوم:
توجه به تاريخ پيام و يا خبري که به دستتان مي‌رسد هم مهم است. بعضي خبرها ممکن است لينک هم داشته باشند، اما مربوط به سال‌ها قبل باشند. مثلاً وقتي زلزله‌اي اتفاق مي‌افتد درکنار اخبار صحيح مربوط به همان زلزله، ممکن است خبرهاي تاريخ گذشته و مربوط به چند سال قبل هم براي شما ارسال شود.
روش چهارم:
بعضي وقت‌ها يک قسمت از خبر درست است و قسمت‌هاي ديگري از آن نادرست. يعني تلفيقي از دروغ و واقعيت. دراين صورت ما که بخش درست خبر را از قبل شنيده و باور داريم، بقيه‌ي آن را هم باور مي‌کنيم و خبر را براي ديگران ارسال مي‌کنيم. مراقب اين پيام‌ها هم باشيم.
روش پنجم:
شايعه‌ها ابهام زيادي دارند. مثلاً شايعه‌هايي كه اين طور شروع مي‌شود: آخرين دستاوردهاي دانشمندان نشان مي‌دهد.... خب اين‌جا بايد بپرسيد کدام دانشمندان؟ يا پزشک ايراني موفق به کشف راز رشد مجدد مو شد. خب کدام پزشک؟ آيا وزارت بهداشت اين روش را تأييد کرده و...
معمولاً با پرسيدن يکي دو سؤال از خودمان مي‌توانيم از اين مرحله هم بگذريم و بين اين‌همه «آيا مي‌دانيد» که فضاي مجازي را به تصرف خودشان درآورده‌اند، پيام‌هاي صحيح را شناسايي کنيم.
با دانستن و تمرين اين روش‌ها ديگر شايعه را مي‌شناسيم و مي‌توانيم جلوي شايعه‌سازي را تا حدي بگيريم. اما خب ما تنها نيستيم و شايعه فرايندي اجتماعي است و همه‌ي افراد مي‌توانند در انتقال آن نقش خودشان را ايفا کنند.
اما درست مثل بقيه‌ي مسائل اجتماعي و محيط‌زيستي با اين باور که تغيير، از من انجام مي‌شود هر کدام از ما مي‌توانيم نقش مهمي در جلوگيري از انتشار شايعه ايفا کنيم.
- باور نكنيد
حالا شما بگوييد مهم‌ترين شايعه‌اي که شنيده‌ايد چه بوده؟ آيا باورش کرده‌ايد يا نه؟
اميررضا سليمي، 14 ساله: «من شايعه‌اي شنيدم که سازمان ناسا چند تا آدم فضايي را براي انجام آزمايش‌هاي لازم نگه داشته است. من باور کردم؛ اما وقتي در مدرسه گفتم هيچ‌کس باور نکرد و دبير علوم از من پرسيد اين خبر را از کجا آورده‌ام؟
من نام کانال تلگرامي بسيار علمي را به او گفتم. دبير علوم گفت حتي خبري که از اين کانال مي‌گيرم هم بايد منبع مشخص داشته باشد و اين کانال به عنوان منبع خبر پذيرفتني نيست.»
باربد فيروز، 15 ساله: «من پيامي درباره‌ي يک معجون خواندم که خوردن آن حافظه را قوي مي‌کند و براي زمان امتحان‌ها معجزه مي‌کند. از مادرم خواستم اين معجون را برايم تهيه کند اما بعضي از گياهاني که بايد در اين معجون ريخته مي‌شد اصلاً پيدا نشد و بسياري از عطاري‌ها حتي نام آن را نمي‌دانستند.»
آتنا محمدزاده، 16 ساله: «من مطلبي خواندم درباره‌ي ورود يک بازيگر مطرح خارجي به ايران براي بازي در يک فيلم. باور کردم و کلي هيجان‌زده بودم اما بعد فهميدم که کلاً خبر دروغ و شايعه بوده است.»
شايعه‌ها در فضاي مجازي منتشر مي‌شوند؛ اما در دنياي واقعي تأثير مي‌گذارند. فوروارد و کپي‌پيست هرکدام از آن‌ها فقط چند ثانيه طول مي‌کشد، اما شايد روي سال‌ها زندگي يک فرد يا افرادي از جامعه تأثير بگذارد. همين.