آمارها به جای اینکه روی نمودار و جدول نوشته شده باشند، با دست روی هوا ترسیم می‌شوند و شرایط جدید را توصیف می‌کنند. صحبت از «تعداد زیادی» کانال تلگرامی است که «خیلی» گردش مالی دارند. واضح‌ترین آمار که می‌توان به آن تکیه کرد، این است: «بیش از 200هزار کسب و کار اینترنتی این‌روزها با فیلتر شدن تلگرام از کارافتاده‌اند.»
اگر روزی 500هزار تومان تراکنش مالی برای این کانال‌ها در نظر بگیرید به عدد عجیب روزی 100 میلیارد تومان تراکنش مالی می‌رسید. هرچند آمار دقیق نیست اما اینطور که رضا الفت‌نسب، دبیر انجمن صنفی کسب و کارهای اینترنتی به همشهری می‌گوید، درنظر گرفتن روزانه 5/1میلیارد تومان تراکنش مالی در این فضا اصلا رقم دور از ذهنی نیست.
هرچند آمارهایی که همشهری در گفت‌وگو با برخی صاحب‌نظران کسب و کارهای اینترنتی ارائه داده، نشان می‌دهد که میزان تراکنش مالی در این حوزه بسیار بیشتر از این حرف‌هاست.
گزارش یکی از سازمان‌های مرتبط در حوزه کسب و کار اینترنتی که یکی از نمایندگان مجلس آن را در گفت‌وگو با همشهری تأیید کرده، نشان می‌دهد که ضرر بسیار بیشتر از اینها و احتمالا چیزی حدود 430هزار میلیارد تومان برای 11روز - یعنی از زمان آغاز محدودکردن تلگرام - بوده است.
نصرالله پژمان‌فر، نایب‌رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس، در گفت‌وگو با همشهری اعلام کرد، گزارشی را دیده که تأکید می‌کند، میزان ضرر کسب و کارهای ایرانی در خوش‌بینانه‌ترین حالت حدود 40هزار میلیارد تومان در روز (430هزار میلیارد تومان از زمان فیلتر شدن موقتی تلگرام تا روز گذشته) بوده است؛ ضرری که اگر جلوی آن گرفته نشود، به مرور باعث از میان رفتن بسیاری از این کسب و کارها خواهد شد. به گفته او، این رقم تنها مربوط به کانال‌هایی که مرتبط با کسب و کارهای اینترنتی بوده‌اند، نیست، بلکه تمام کسب و کارهایی مرتبط با تلگرام (اعم از شرکت‌های فناوری یا فروش کالا و...) را در برمی‌گیرد.
آمارهای ضد‌و نقیضی درباره گردش مالی تلگرام وجود دارد. هرچند بیشتر کارشناسان می‌گویند، آمار دقیقی از ارزش تلگرام برای کسب و کارهای اینترنتی در دست نیست اما همشهری تلاش کرده با کمک کارشناسان جزئیات قابل‌استنادی درباره این موضوع به‌دست بیاورد.
- ویترین‌های ویران، مخاطب‌هایی که نیستند
پیدا کردن آمار از گروه‌های تلگرامی دشوارترین کار ممکن است. ماجرا وقتی سخت‌تر می‌شود که پای عدد و رقم، گردش مالی و تعداد مشتری به میان می‌آید. بنا به روایت‌هایی بیشتر از 600هزار کانال ایرانی در تلگرام ثبت شده‌اند که بخش قابل توجهی از آنها متعلق به کسب و کارهای اینترنتی است. محمد رحمتی، قائم‌مقام مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال وزارت ارشاد می‌گوید: «یک‌سوم کل کانال‌های ایرانی تلگرام کسب و کار راه انداخته‌اند. در حوزه‌های گوناگونی هم کار می‌کنند؛ از فروش صنایع‌دستی تا تبلیغات، فروش محصول خانگی یا کسب و کارهای بزرگ‌تر. آمار چندان دقیقی از آنها نداریم؛ چون کسب و کارهای‌شان را اعلام نمی‌کنند.
از گردش مالی‌شان هم مطلقا اطلاعی نداریم. البته این اطلاعات را از آنها درخواست نکرده‌ایم چون به ما مربوط نمی‌شود. ما فقط مجوز فعالیت صادر می‌کنیم.» بخشی از این کانال‌ها کسب و کارشان لزوما به تلگرام وابسته نیست. آنها از اینجا به‌عنوان ویترین استفاده می‌کنند. این کسب‌وکارها ویترین‌شان آسیب دیده اما مشکل‌شان بزرگ و غیرقابل حل به‌نظر نمی‌رسد، هرچند تمایلی هم به حضور در شبکه‌های پیام‌رسان دیگر ندارند و هنوز مشتری‌های خاص خودشان را دارند.
سوگل ثابت‌فر، مدیرعامل یکی از شرکت‌های تازه‌کار اینترنتی که بخش مهمی از مشتری‌هایش را از شبکه‌های اجتماعی به‌دست آورده، می‌گوید: «تا به حال بحث‌های زیادی درباره امنیت، حفظ حریم شخصی و... در پیام‌رسان‌ها مطرح شده. ما به‌عنوان یک شرکت محتوای غیرعادی منتشر نمی‌کنیم که نگران باشیم. همین محتوایی که اینجا هست را در سایت‌مان هم داریم. از طرف دیگر، کشور سازنده اپلیکیشن برایمان مهم نیست.
موضوع بااهمیتی که آن را از دست می‌دهیم، مخاطب ماست که در تلگرام حضور کمتری دارد و اگر این فیلترینگ ادامه داشته باشد، به‌نظر نمی‌رسد تمایلی به استفاده از فضاهای جدید داشته باشد. در بین مخاطب‌های ما افراد جوان هم وجود دارند اما افراد میانسال تعدادشان بیشتر است. آنها حوصله ندارند کار با یک نرم‌افزار جدید را یاد بگیرند. فیلتر شدن تلگرام به این افراد ضرر جدی می‌رساند.» کمتر شدن تعداد مخاطبان هم چالش بعدی استارت‌آپ‌هاست.
ثابت‌فر در این‌باره می‌گوید: «ما در تلگرام 40میلیون عضو داشتیم که بخشی از آنها - مثلا یک‌درصد‌شان که تعداد قابل‌توجهی است- عضو گروه ما بودند. در پیام‌رسان‌های دیگر، در خوش‌بینانه‌ترین حالت 3یا 4میلیون عضو ثابت وجود دارد که اگر قرار باشد کسری از آنها عضو گروه ما شوند، یعنی عملا مخاطب‌های ما به‌شدت افت می‌کند. وقتی ما که شرکت هستیم چنین وضعیتی داریم، بقیه کسب و کارهای کم‌سابقه جای خودشان را دارند.»
- بستن تلگرام، راه‌حل نیست
علیرضا کلاهی صمدی، عضو هیأت‌مدیره اتاق ایران، گشتن دنبال آمار کسب و کارهای اینترنتی، در تلگرام یا خارج از آن را کار بیهوده‌ای می‌داند چون به گفته او بخش بزرگی از فعالیت‌های اقتصادی ما به‌صورت پنهان است. او می‌گوید: «من رئیس هیأت‌مدیره سندیکای برق ایران هم هستم اما اگر آمار دقیق کسب‌وکارهای زیرمجموعه‌ام را بپرسید، عدد دقیقی ندارم چون خیلی چیزها شفاف نیست.
در تلگرام هم وضع به همین منوال است. هرکس ممکن است عددی بگوید اما همه‌چیز تخمینی است. ما فقط می‌توانیم بگوییم احتمالا یک عدد بسیار بزرگ زیر تیغ فیلترینگ تلگرام خوابیده، اما حتی صحبت کردن درباره حدود این عدد دشوار است چون کمتر کسب و کاری رازهای مالی‌اش را فاش می‌کند.»
کلاهی صمدی می‌گوید: «ما مدت‌ها دنبال این آمار بوده‌ایم اما هیچ عدد دقیقی در این رابطه وجود ندارد چون کسب و کارهای تلگرامی به جایی حساب پس نمی‌دهند. دامنه فعالیت‌شان هم از فروش جنس قاچاق تا بازاریابی برای ترشی خانگی و ماهی گسترده است. چطور می‌شود آمار اینها را درآورد؟ و فهمید پولی که در می‌آورند، چقدر است؟ فقط می‌توانم بگویم خیلی‌ها از این راه نان می‌خورند و گردش مالی‌ها بالاست. با وجود این عدد دقیقی نداریم.»
گروهی از منتقدان تلگرام که کاربران را به استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی تشویق می‌کنند، می‌گویند، کسب و کارهای خانگی چون کوچک هستند و سرمایه چندانی ندارند، برای استفاده از پیام‌رسان دیگر با مشکل جدی روبه‌رو نمی‌شوند. برای مهاجرت به یک پیام‌رسان جدید فقط کافی است یک حساب کاربری جدید بسازند و منتظر باشند تا مشتری به مرور سراغ‌شان بیاید.
کلاهی صمدی اما با این حرف مخالف است: «من برخلاف مسئولان در این‌باره خوش‌بین نیستم. به‌نظرم مردم به این سمت نمی‌آیند چون به تلگرام عادت کرده‌اند. به جز این، زیرساخت‌های مملکت جواب این همه ترافیک داده را نمی‌دهد.» او می‌گوید: کسب و کارهای جدید در محیط تازه شکل نمی‌گیرد چون همه این فضا در جای دیگری شکل گرفته و حدود 40درصد از ترافیک اینترنت ایران مربوط به تلگرام است. او می‌گوید: «بستن تلگرام به این معناست که ما می‌خواهیم بخش زیادی از مصرف اینترنت کشور را حذف کنیم.
مگر چنین چیزی ممکن است؟ تجربه این چند روز نشان داده که بستن تلگرام هیچ نتیجه منطقی ندارد. اگر قرار است فضای رقابتی ایجاد کنیم، باید بگذاریم تلگرام یا هر پیام‌رسان دیگری هم وجودداشته باشد و مردم از بین آنها انتخاب کنند. ما هرقدر فضا را ببندیم، کسب و کارها به‌صورت جدی‌تری جبهه می‌گیرند.»
- قراردادهای چندصدمیلیونی
افشین کلاهی، رئیس کمیسیون جوانان، کارآفرینی و کسب وکارهای نوین و دانش بنیان هم آمارهای مربوط به کسب‌وکارهای اینترنتی، به‌خصوص آنهایی که در تلگرام فعالیت کرده‌اند را دقیق ندانسته و می‌گوید: «دلیل اینکه هرکس یک عدد جداگانه ارائه می‌کند، این است که آنها ممکن است کسب و کارهای مختلف را به درستی تفکیک نکرده باشند. واقعیت این است که همه‌چیز تخمینی است با وجود این می‌توان حدس‌هایی هم زد. من شرکت‌های تبلیغاتی کوچکی را دیده‌ام که در روستاها فعالیت می‌کردند و قراردادهای چند صد میلیونی هم داشتند.
واقعیت این است که ممکن است سرمایه اولیه این کسب و کارها کم باشد اما گردش مالی‌شان قابل توجه و بالاست. از بین بردن راه ارتباطی آنها یعنی خاموش کردن ناگهانی کسب و کارشان، بدون اینکه جایگزینی برایشان معرفی کنیم. از طرفی احتمال مهاجرت کاربران به یک اپلیکیشن دیگر کم است.
من منکر فضای رقابتی نیستم ولی به‌نظرم این فضا را با محدودیت ایجاد کردن برای یک اپ نمی‌توان ایجاد کرد. وقتی فضا باز باشد، مردم خودشان بین بهترین‌ها انتخاب می‌کنند. کافی است تلگرام یک اشتباه بکند تا مردم به سمت اپ تازه‌ای بروند. این اتفاق باید خودبه‌خود رخ بدهد، نه با ایجاد محدودیت. در حوزه فناوری نمی‌توان به‌صورت حتمی حکم صادر کرد. همه‌چیز به شرایط جامعه بستگی دارد.»