انتظارهای اولیه این بود که کاربران ایرانی مثل دفعات قبل که اپلیکیشن‌های دیگر فیلتر می‌شد، سراغ یک برنامه سریع‌تر، راحت‌تر، رایگان و کاربرمحور (User Friendly) بروند اما این‌بار رفتار ایرانی‌هایی که با اینترنت سر و کار داشتند، از همان نخستین ساعت‌های فیلترشدن تلگرام غیرقابل‌پیش‌بینی و عجیب بود.
با وجود اینکه پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی جایگزین وجود داشتند، کاربران دنبال آنها نرفتند. نتیجه جست‌وجوهای گوگل نشان می‌دهد، بعد از بسته شدن پرطرفدارترین شبکه اجتماعی ایرانی، کاربران ماندن را به مهاجرت ترجیح داده‌اند. چرا کاربران این‌بار دنبال فیلترشکن می‌گردند و از تلگرام تکان نمی‌خورند؟ آمارها دقیقا چه می‌گویند؟
- چرا آمارها تفاوت دارند؟
عبدالصمد خرم‌آبادی، دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه ایران اخیرا اعلام کرده که 90درصد کاربران ایرانی بعد از فیلترینگ تلگرام به شبکه‌های پیام‌رسان داخلی روی آورده‌اند و بستن تلگرام ضرر خاصی نزده است. چند روز پیش از اینکه معاون دادستان کل کشور چنین سخنی را بر زبان بیاورد، طاها یاسری، محقق ارشد علوم اجتماعی رایانشی مؤسسه اینترنتی آکسفورد نموداری منتشر کرد که نشان می‌داد، این عدد احتمالا از واقعیت فاصله داشته باشد.
یاسری در گفت‌وگو با همشهری، جزئیات بیشتری را از این نمودار بازگو کرده است. او با استفاده از داده‌های «گروه آزمایشگاه اجتماعی دانشکده کامپیوتر دانشگاه تهران» و روبات تلگرامی آنها این نمودار را ترسیم کرده است. روبات تلگرامی تحقیقاتی وضعیت کانال‌های عمومی فعال تلگرامی را از نظر تعداد پست‌ها، تعداد بازدیدها و نحوه فعالیت کاربران در یک دوره 24ساعته بررسی می‌کند.
یاسری می‌گوید: «برای اینکه آمار دقیق‌تری داشته باشم، خودم کانال‌های پربازدید که بیشتر از 500هزار عضوداشتند را به شکل گروهی بررسی کردم. آماری که به‌دست آوردم، نشان می‌داد که حدود 40درصد کاهش بازدید بین همه کانال‌های تلگرام در روزهای اولیه مشهود بوده‌است اما رفتار کاربران به مرور در حال بازگشت به وضعیت عادی است.
دلیل اینکه آمار من با آنچه توسط معاون دادستانی مطرح شده تفاوت دارد، می‌تواند این باشد که من به همه داده‌ها دسترسی ندارم. آمارهای عمومی مربوط به کانال‌های عمومی است ولی ما درباره گروه‌ها یا کانال‌های خصوصی اطلاعی نداریم. من که در آکسفورد هستم، طبیعتا نمی‌توانم به آمار داخلی دسترسی داشته باشم اما دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه احتمالا جزئیات بیشتری در این‌باره در اختیار دارد.»
او می‌گوید: «نتــــیجه بررسی‌هایی که پیش‌تر در توییتر منتشر کردم، نشان می‌داد که تقریبا بلافاصله بعد از بسته شدن تلگرام، حجم جست‌وجــــوی کلیدواژه‌هایی مثل فیلترشکن، توییتر و... افزایش پیدا کرد. این بررسی‌های آماری را مشاهدات اطرافیان‌مان هم تأیید می‌کند. ما این‌روزها در اطرافمان هم کسانی را می‌بینیم که قبلا فیلترشکن نداشتند اما هم‌اکنون از این سیستم استفاده می‌کنند.»
- مهاجرت دسته‌جمعی
انتظار اولیه برخی از کارشناسانی که قبلا رفتار کاربران را در مقابل فیلترینگ نرم‌افزارهای مشابه مثل وایبر یا وی‌چت دیده بودند، پیدا کردن یک نرم‌افزار جدید و مهاجرت دسته‌جمعی به آنجا بود. در این مورد اما اینطور که آمار نشان می‌دهد، کاربران ترجیح می‌دهند فیلترشکن نصب کنند ولی تلگرام‌شان متصل بماند. طاها یاسری درباره دلیل این رفتار جدید می‌گوید: «تلگرام بیشترین نفوذ را در بین کاربران ایرانی دارد. بخش زیادی از فعالیت‌های تجاری و آنلاین که قبلا روی وب‌سایت‌ها بود به این پلت‌فرم منتقل شد؛ فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی و... نیز در همین بخش شکل گرفت.
در یک نگاه می‌توان گفت 80، 90درصد بزرگسالان جامعه در اینجا زندگی می‌کردند و به همین دلیل، مهاجرت‌شان به این سادگی‌ها رخ نمی‌دهد.» به جز اینها از نظر یاسری مهاجرت کردن یک پدیده دسته‌جمعی است. قانع کردن تعداد چند ده‌میلیون کاربر به‌صورت همزمان کار دشواری است و به همین دلیل، مهاجرت بزرگ به این سادگی‌ها رخ نمی‌دهد. یاسری می‌گوید:
«در استفاده از یک سامانه پیام‌رسان، نظر من مهم نیست. نکته اصلی این است که اطرافیان من از چه سیستمی استفاده می‌کنند. وقتی من به جای دیگری کوچ می‌کنم، برایم مهم است که دوستان، همکاران یا خانواده‌ام نیز آنجا باشند یا نه. بیشتر اطرافیان‌مان هنوز در تلگرام هستند؛ به همین دلیل مهاجرت بزرگ رخ نداده است.» او که ساختار فنی اپلیکیشن‌های ایرانی را از نزدیک بررسی کرده، می‌گوید: «استفاده از پیام‌رسان داخلی خوب است اما نکته مهم این است که مهاجرت باید به‌صورت طبیعی یا ارگانیک رخ بدهد. اگر با فیلترینگ بخواهیم کاربران را به مهاجرت وادار کنیم، آنطور که باید و شاید نتیجه نمی‌گیریم.»