از ژانویه 2016تاکنون، ایران گام‌های بلندی برداشته و تجار و بازرگانان ایرانی و خارجی امیدوارانه نگاه‌شان به آینده بوده است. پروژه‌های تعریف شده و توافق‌های حاصل شده می‌تواند اقتصاد ایران را متحول کند، در مسیر رشد پایدار قرار دهد و برای همه مردم ایران موقعیت‌های بهتری را فراهم آورد. این تصویری است که توافق هسته‌ای به مردم نشان داد؛ مردمی که سال‌ها منتظر رفع تحریم‌ها بوده‌اند.
اما در ماه‌های اخیر، فضای ابهام فزاینده باعث شده تا تجار و بازرگانان نتوانند برای حضور در بازار ایران محکم گام بردارند. اقدام دونالد ترامپ در «عدم‌تأیید» پایبندی ایران به برجام باعث ایجاد این نگرانی شده که آمریکا ممکن است طی سال‌جاری میلادی، بار دیگر به سمت اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران حرکت کند.
با این حال، برخی چهره‌های حاضر در دولت ترامپ تلاش کرده‌اند مانع آن شوند که به‌خاطر فضای ابهام‌آلود ایجاد شده، تقصیری متوجه آمریکا شود. مقام‌های وزارت خارجه و وزارت خزانه‌داری آمریکا استدلال می‌کنند که ریسک‌های تجاری داخلی ایران - مانند فساد اقتصادی و نقش بازیگران دولتی در اقتصاد- دلیل اصلی روند کند سرمایه‌گذاری‌ها پس از لغو تحریم‌هاست.
بدیهی است که آمریکا نمی‌خواهد مسئولیت ضربه زدن به روند بهبود وضعیت اقتصادی ایران به‌عنوان یکی از نتایج مهم مورد انتظار از توافق هسته‌ای را بپذیرد، اما به هر حال ورود به بازار ایران اکنون سخت‌تر شده است. دلیل اصلی حرکت کند شرکت‌های خارجی برای ورود به ایران چیست؟
یک مرکز رسانه‌ای تجاری در اروپا اخیرا با هدف درک دلایل کندی تجارت و سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی در تعامل با ایران، از بیش از 60مدیر شرکت‌های بین‌المللی نظرسنجی کرده است. این افراد از میان مدیرانی انتخاب شده‌اند که به‌طور مستقیم مسئول تعامل شرکت‌های اروپایی با ایران هستند.
این مدیران به‌طور مشخص تأیید کرده‌اند که روند تجارت با ایران کند شده است. براساس نتایج این نظرسنجی، 83درصد پاسخ‌دهندگان گفته‌اند می‌پذیرند که روند حرکت شرکت‌ها برای حضور در بازار ایران کندتر از آن چیزی است که می‌تواند باشد. همچنین، 51درصد از مدیران اعلام کرده‌اند که طرح‌های سرمایه‌گذاری آنها برای حضور در بازار ایران تحت‌تأثیر اقدام اخیر ترامپ در عدم‌تأیید پایبندی ایران به برجام قرار گرفته است.
برخلاف آنچه تاکنون از سوی مقام‌های دولت در آمریکا گفته شده، مدیران شرکت‌های اروپایی با این نگاه که مانع اصلی بر سر راه سرمایه‌گذاری خارجی در ایران مشکلات داخلی این کشور است، موافق نیستند. در پاسخ به این سؤال که مانع اصلی بر سر راه گسترش بازار شما در ایران چیست، 32درصد از مدیران تحریم‌ها و 20درصد از آنها ریسک‌های سیاسی و اعتباری را مانع اصلی دانسته‌اند.
همزمان 21درصد نیز دسترسی به فاینانس را مانع عمده حضور در بازار ایران اعلام کرده‌اند. اما همه این دلایل، اشاره به عوامل خارجی دارد. مسائل تجاری و عملیاتی داخلی از قبیل یافتن شرکای داخلی یا راه‌اندازی یک شرکت در داخل ایران، مسائلی است که از سوی این مدیران به‌عنوان موانع کم‌اهمیت‌تر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
نتایج این نظرسنجی مشهوداست؛ شرکت‌های بین‌المللی دهه‌هاست که در ایران حضور دارند و حتی اگر شرکتی به تازگی وارد ایران شده باشد، پیش از این در نقاط دیگری از جهان که دارای شرایط پیچیده مشابهی است، حضور داشته است. این شرکت‌ها مهارت لازم برای مدیریت ریسک‌های داخلی کشورها مانند فساد و نبود شفافیت مالی را دارند. تنها محیط سیاسی و احتمال بازگشت تحریم‌هاست که از اساس خارج از کنترل آنهاست.
البته این بدین معنی نیست که دولت ایران و شرکت‌های تجاری در این کشور خودشان مسئولیتی در قبال بهبود محیط کسب و کارشان ندارند. 78درصد از مدیران پاسخ‌دهنده به سؤال‌های نظرسنجی معتقدند که دولت ایران برای کمک به رفع بخش بزرگی از موانع، اقدام کافی انجام نداده است. به‌عنوان مثال، رهبران تجاری بر اهمیت انجام اصلاحات بیشتر در بخش بانکی، سیاست‌های پولی و ارزی ایران تأکید دارند. آنها همچنین معتقدند دولت ایران باید در مبارزه با فساد و کاهش تعرفه‌ها قدم‌های بیشتری بر دارد.
دولت روحانی در هر یک از این حوزه‌ها اقدامات بسیار خوبی انجام داده و با دولت‌های اروپایی و نهادهای نظارتی بین‌المللی ازجمله گروه ویژه اقدام مالی (FATF) برای انجام اصلاحات بیشتر همکاری و تعامل داشته است. با این حال، این تعاملات از سوی ایران از طریق وزارتخانه‌های مختلف در ارتباط با نهادهای بین‌المللی و کشورهای جهان در جریان است و در نبود یک برنامه واحد، امکان پیشرفت‌های صورت گرفته در یک حوزه در برخی حوزه‌های دیگر دشوار بوده است. ایران باید در تعامل نزدیک با اروپا، برای تهیه یک برنامه جامع به منظور پیشبرد روابط اقتصادی جدید با آنها اقدام کند.
سیاستگذاران در اروپا ازجمله فدریکا موگرینی اخیرا بی‌پرده درباره موضوع سرمایه‌گذاری خارجی در ایران سخن گفته‌اند. خانم موگرینی سرمایه‌گذاری خارجی را یکی از عوایدی دانسته که قرار بوده بر اثر توافق هسته‌ای به ایران برسد. سرمایه‌گذاری در واقع مانند یک داروست که هر اقتصاد در حال بهبود از آسیب‌های ناشی از تحریم‌ها نیازمند آن است. به این دلیل است که شرکت‌های بین‌المللی نقش ویژه‌ای در این مسیر ایفا می‌کنند. ایران برای جبران آسیب‌های وارد شده به اقتصادش و همچنین برای بازگشت به رشد پایدار اقتصادی، نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی است.
اما خبر خوب این است که رهبران تجاری در جهان بسیار خوش‌بین‌تر از سیاستمداران هستند و عملگرایانه رفتار می‌کنند. با وجود فضای مبهمی که به وجود آمده، یک گروه محوری از شرکت‌های بزرگ همچنان به بازار ایران متعهد مانده‌اند. این شرکت‌ها نیازمند حمایت بیشتر هستند.
موفقیت آنها می‌تواند شرکت‌های دیگر را نیز وارد میدان کند. جالب است که اکثریت مدیران اروپایی -63درصد از آنها- معتقدند برجام حتی با خروج آمریکا ادامه حیات خواهد داد. همچنین درصد قابل توجهی از مدیران -91درصد- معتقدند شرکت‌شان می‌تواند در ایران عملکرد تجاری موفقی داشته باشد. سیاستگذاران در اروپا و ایران باید در سال‌های پیش رو از این خوش‌بینی در راستای حفاظت از توافق هسته‌ای بهره بگیرند.