در کنار محدوده‌های جاده خاوران، قرچک ورامین، شهریار و...، بخشی از این کوره‌ها در محله دولتخواه واقع در نوار جنوبی پایتخت ساخته شد و کارگران زیادی با کار در این کوره‌ها از ساخت آجر نان می‌خوردند. سال‌های سال همه چیز بر وفق مراد مالکان کوره‌پزخانه‌ها و کارگران آنها بود تا اینکه رفته رفته سنگ و بلوک سیمانی جای آجر را در ساختمان‌سازی گرفت و شهر آنقدر از همه طرف کش آمد که محله‌های خارج از پایتخت از جمله همین کوره‌های آجرپزی هم داخل شهر افتادند. کم شدن تقاضا برای ساخت آجر، کوره‌های آجرپزی را یکی پس از دیگری به تعطیلی کشاند تا این بناهای آجری 65 متری به نقاط پرآسیب و بی‌دفاع شهری تبدیل شوند.
مالکان کوره‌ها هم به امید کسب درآمد از ملکی که دیگر هیچ عایدی‌ای برایشان نداشت، اتاقک‌هایی را که روزگاری برای اسکان کارگران‌شان ساخته بودند، اجاره دادند تا به این‌ترتیب حاشیه‌نشینی هم به دیگر مشکلات کوره‌های آجرپزی غیرفعال در دل شهر اضافه شود. در این گزارش به محله دولتخواه منطقه 19 سری زدیم تا هم روایتگر زندگی امروز ساکنان کوره‌ها باشیم و هم ببینیم سرانجام تکلیف این بناهای منحصربه‌فرد پایتخت که حتی به ثبت میراث فرهنگی هم رسیده‌اند، چه خواهد شد.
از بزرگراه شهید کاظمی که به بلوار شقایق می‌رسیم، کم‌کم سر و کله‌شان پیدا می‌شود. بناهای آجری بلندی که از سال 1333 در محله دولتخواه جنوبی جا جوش کرده‌اند و این روزها حتی از پشت ساختمان‌های تازه‌ساز این محله هم به خوبی دیده می‌شوند.
«مرتضی منبع‌چی» رئیس اتحادیه کوره‌پزخانه‌ها برایمان توضیح می‌دهد که 33 کوره در این محله وجود داشته و حالا فقط کوره «سفال جدید» فعال است. مابقی یا به فضای سبز، ورزشگاه و مجتمع‌های مسکونی تبدیل شده‌اند یا شهرداری منطقه آنها را برای ساخت بوستان 180 هکتاری ایرانیان تملک کرده یا به‌صورت غیرفعال باقی مانده‌اند.
منبع‌چی که خودش نسل اندر نسل آجرپز بوده با حسرت به کوره‌های تعطیل شده نگاه می‌کند و می‌گوید: «در هیچ کجای دنیا آجر را از ساختمان‌سازی حذف نکرده‌اند. چون در آجر ویژگی‌هایی وجود دارد که هیچ‌کدام از مصالح جدید دارای این ویژگی‌ها نیستند. به‌عنوان مثال آجر عایق صدا و گرماست و به دلیل مقاومت بالایی که دارد، قابل بازیافت است و می‌توان سال‌های سال از یک آجر ساخته شده در ایجاد ساختمان‌های جدید بهره‌برد.
اما متأسفانه رکود شدید در این صنعت باعث شده تا از جمع 7 هزار واحد آجرسازی در کشور، فقط 2 تا 3 هزار واحد سرپا بماند و همین تعطیلی کوره‌پزخانه‌ها باعث بیکاری یک میلیون و 250 هزار کارگر آجرپزی شده است. به نظر من در حال حاضر برای نجات صنعت ساخت آجر در کشور، باید نهادهای اجرایی مانند فرمانداری، استانداری، شورای شهر، شهرداری، وزارت صنعت و معدن و تجارت و دیگر نهادهای ذی‌ربط، آستین همت بالا بزنند و‌کاری اساسی انجام دهند.»
- ناامنی در کمین دولتخواهی‌ها
هرچه به کوره‌های آجرپزی نزدیک‌تر می‌شویم، بیشتر متوجه بزرگی و معماری زیبا و منحصربه‌فردشان می‌شویم. کوره‌هایی که به گفته قدیمی‌ترها و موسفید کرده‌های محله دولتخواه، دلیل اصلی آبادانی این محله بودند و کارگران‌شان به نوعی نخستین ساکنان این محله به حساب می‌آمدند. اما حالا همین کوره‌هایی که نقش اساسی در پیدایش محله دولتخواه داشته‌اند،
به یکی از بزرگ‌ترین مشکلات این محله تبدیل شده‌اند. مشکلاتی که «موسی سهرابی» دبیر شورایاری محله دولتخواه جنوبی و دبیر دبیران شورایاری منطقه 19 با اشاره به آنها می‌گوید: «بیشتر این کوره‌ها متروکه و به خوابگاه کارتنخوابها و معتادان تبدیل شده است.
خلافی نیست که در این کوره‌های متروکه انجام نشود و مردم دولتخواه همیشه نگران ورود خلافکاران به خانه‌ها و به سرقت رفتن اموال و کابل‌های برق و تلفن خود هستند. یک بار در طرحی ضربتی به داخل کوره‌ها رفتیم، در عرض یک ساعت 164 معتاد و کارتن‌خواب را از کوره‌ها بیرون کشیدیم! به این ناامنی‌ها، حاشیه‌نشینی، افزایش سگ‌های ولگرد و جانوران موذی را هم اضافه کنید تا ببینید این کوره‌های غیرفعال چه بر سر محله‌مان آورده‌اند.»
از سهرابی که خودش از کودکی در همین محله سکونت داشته، درباره اقداماتی که تاکنون شورایاران برای کاهش مشکلات کوره‌های آجرپزی انجام داده‌اند می‌پرسیم که با دلخوری می‌گوید: « به شخصه از سال 1389 تا به امروز 3 بار وضعیت محله دولتخواه جنوبی را در شورای اسلامی شهر تهران مطرح کرده‌ام.
چند نفر از نمایندگان شورای‌شهر را هم به اینجا آورده‌ام تا از نزدیک مشکل کوره‌ها را ببینند. اما هنوز هیچ اتفاقی رخ نداده است.» وی ادامه می‌دهد: «بهترین راهکار این است که شهرداری این کوره‌ها را که هریک 18 هزار تا 60 هزار‌مترمربع مساحت دارند، تملک کند و در فضای آنها پارک، فرهنگسرا، دانشگاه، باشگاه‌های ورزشی و... بسازد.
اما از آنجایی که بر اساس تبصره 1630 مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی، مالکان تمامی اراضی بالای هزار‌متر برای تغییر کاربری باید 70درصد ملک‌شان را به شهرداری واگذار کنند تا تبدیل به سرانه‌های عمومی شود، هیچ‌یک از مالکان کوره‌ها راضی به این کار نمی‌شوند. به همین دلیل باید فکری اساسی به حال این موضوع شود تا هرچه سریع‌تر بتوانیم پرونده این کوره‌های غیرفعال و مشکلات ریز و درشت‌شان را در منطقه ببندیم.»
- آلونک‌نشینی
وسط روز است و چند نفری همراه‌مان هستند، اما با این حال داشتن حس امنیت در بیابان‌های کوره‌های آجرپزی که ده‌ها خلافکار و شرور زندگی می‌کنند، کاملاً بی‌معنی است. داخل یکی از کوره‌های غیرفعال آتشی روشن است که نشان از دورهمی معتادان و کارتنخوابها دارد! «صدیقه چراغی» مدیر محله دولتخواه جنوبی می‌گوید: «هیچ‌کس جرئت نمی‌کند قدم داخل این کوره‌ها بگذارد. حتی مسئولان هم که برای بازدید به اینجا می‌آیند، داخل کوره‌ها نمی‌روند.» و بعد ما را به سمت اتاقک‌های کارگری کوره «کاردان» هدایت می‌کند؛ اتاقک‌هایی که این روزها در اختیار خانواده‌های نیازمند حاشیه‌نشین قرار گرفته است.
یک دالان خشتی با اتاقک‌های خشتی و حلبی حکم کوچه‌ای را دارد که 12 خانواده را در خود جای داده است. یک اتاق 6 متری، فرش خاک گرفته، اجاق خوراک‌پزی و تلویزیونی قدیمی، همه سهم این خانواده‌ها از زندگی است. ورودی هر اتاق را با پارچه یا پتویی پوشانده‌اند که حکم در خانه‌هایشان را دارد. ساکنان این محدوده از پایتخت از تمام امکانات اولیه شهری، فقط از نعمت برق برخوردارند و برای تأمین آب مورد نیازشان باید از خانه‌های اقوام و دوستان‌شان آب بیاورند.
یک سرویس بهداشتی و یک حمام کوچک هم در انتهای دالان خشتی قرار دارد و این یعنی تمام 60 ساکن اتاقک‌های این دالان، باید از یک دستشویی و حمام استفاده کنند! چراغی که خودش مدیرعامل خیریه «ائمه معصومین(ع)» است و با کمک خیّران توانسته برای این خانواده‌ها حمامی دست و پا کند، درباره وضعیت کلی حاشیه‌نشین‌ها می‌گوید: «حدود 180 خانواده در کوره‌های آجرپزی سکونت دارند که بیشترشان مهاجرند، مردان‌شان بیشتر کارگری می‌کنند و با اجاره ماهانه اتاقک‌های 6 تا 12 متری با مبلغ 100 تا 200 هزار تومان، بدون کمترین امکانات روزگار می‌گذرانند.»
از مدیر محله دولتخواه می‌پرسیم بزرگ‌ترین نیاز ساکنان کوره‌های آجرپزی چیست که با این پاسخ مواجه می‌شویم: «خیریه‌های متعددی می‌آیند و برای این خانواده‌ها غذا و سبد کالا می‌آورند. اما به نظر من این راه کمک به این خانواده‌ها نیست. باید برایشان اشتغال ایجاد کنیم. ضمن اینکه به نظر من بزرگ‌ترین مشکل ساکنان کوره‌ها مسائل بهداشتی، درمانی و فرهنگی است. چون حمام ندارند، بیشترشان ناراحتی‌های پوستی گرفته‌اند و به بیماری‌های عفونی دچار شده‌اند. برای همین اگر خیریه‌ها قصد کمک به این خانواده‌ها را دارند، بهتر است به جای غذا، به موضوعات بهداشتی و درمانی‌شان بپردازند.»
- زندگی با اعمال شاقه!
نام کوچه‌شان «بن‌بست آرمان» است! عبارت ناامیدکننده‌ای که به خوبی حال و روز خانواده‌هایی که بدون هیچ امکانات اولیه‌ای در اتاقک‌های خشتی روزگار می‌گذرانند، وصف می‌کند. پای درد دلشان که می‌نشینیم می‌بینیم هیچ آرزویی ندارند و همه خواسته‌شان از دنیا فقط یک نان بخور و نمیر است.
«حمیده» یکی از آنهاست که 10سال پیش از شهرستان همراه همسر و پسر یک ساله‌اش به محله دولتخواه آمده و حالا در یکی از اتاقک‌های کوره زندگی می‌کند. می‌گوید: «همسرم قبلاً تشک‌دوزی می‌کرد، اما حالا مریض است. چشمانش نمی‌بیند و به همین دلیل خانه‌نشین شده است. اگر کمک‌های مردم نبود، من و خانواده‌ام تا به حال از گرسنگی مرده بودیم.»
مردهایشان نیستند. می‌گویند برای پیدا کردن یک لقمه نان از خانه خارج شده‌اند و این یعنی دالان خشتی کوره تا شب در قرق زنان است. هیچ‌کس در اتاقک‌ها نیست و همه خانم‌ها با بچه‌های قد و نیم‌قدشان بیرون آمده‌اند تا ظرف‌ها و لباس‌هایشان را بشویند. می‌گویند آب پمپ محدود است و اگر دیر بجنبند آبی برای شست‌وشو گیرشان نمی‌آید.
یک همسایه جدید هم دارند و قدیمی‌ترهای کوره سعی می‌کنند راه و چاه زندگی کردن در این اتاقک‌های خشتی را به او یاد بدهند. «سکینه» خانم یکی از ساکنان قدیمی کوره است که از 15 سال پیش در اتاقک کارگری کوره‌های آجرپزی دولتخواه سکونت دارد. می‌گوید: «ما فقط می‌خواهیم روی پای خودمان بایستیم. اگر برایمان‌کاری مهیا شود که بتوانیم خرج خودمان را دربیاوریم، عالی می‌شود.»
- طرحی نو دراندازیم
از محدوده کوره‌های آجرپزی که خارج می‌شویم، راه ساختمان شهرداری منطقه 19 را در پیش می‌گیریم. جایی که کارشناسان و مدیران شهری برایمان بگویند تاکنون چه‌کاری برای ساکنان کوره‌ها انجام داده‌اند و برای رفع مشکلات مختلف این کوره‌های خاموش در محله‌شان چه برنامه‌هایی دارند.
«حمید بهرامی‌دانا» معاون امور اجتماعی و فرهنگی منطقه 19 با بیان این مطلب که شهرداری و شورای اسلامی شهر تهران برای این محدوده طرحی ویژه در نظر گرفته‌اند، می‌گوید: «طرح ویژه‌ای به تصویب رسیده که بر اساس آن تمام بافت این محدوده تغییر کاربری خواهد داد. بوستان 18 هکتاری ایرانیان جایگزین بخشی از این کوره‌های خاموش می‌شود و شهرداری سعی دارد با برنامه‌های تشویقی مختلف همه کوره‌ها را تملک کند. در خصوص حاشیه‌نشینی در جوار کوره‌ها هم راهکارهای متعددی در این طرح دیده شده که بتوان ساکنان فعلی کوره‌های آجرپزی را به مکان‌های بهتر و مناسب‌تر انتقال داد.»
از بهرامی می‌پرسیم زمان‌بندی انجام این برنامه‌ها چگونه است که پاسخ می‌دهد: «در حال حاضر مشکلات مالی گریبان شهرداری را گرفته است. اما امیدواریم با کمک شورای اسلامی شهر تهران این اتفاق هرچه زودتر به وقوع بپیوندد و پرونده کوره‌های آجرپزی محله دولتخواه سرانجام با طرحی نو بسته شود.»
- معاون امور اجتماعی و فرهنگی
منطقه 19 در حالی از تغییر گسترده در کوره‌های آجرپزی محله دولتخواه خبر می‌دهد که «احمد مسجدجامعی» عضو شورای اسلامی شهر تهران نیز در این‌باره می‌گوید: «کوره‌های آجرپزی یکی از آثار تاریخی و ماندگار این منطقه به حساب می‌آید و با اجرای طرح‌های مختلف می‌توان باعث جذب گردشگر و سرمایه‌گذار در محله دولتخواه شد.» سری به «راضیه کمانی» مدیر امور بانوان منطقه 19 زدیم تا ببینیم شهرداری برای رفع مشکلات آلونک‌نشینان دولتخواه چه راهکارهای زودبازده‌ای را در نظر گرفته است.
کمانی با اشاره به خدمات ارائه شده به این افراد می‌گوید: «در فواصل زمانی مختلف سبد کالا و مواد شوینده و بهداشتی در میان ساکنان کوره‌ها توزیع می‌کنیم. روزهای پنجشنبه هم در سرای محله دولتخواه جنوبی پزشک مستقر می‌شود تا بحث درمانی این افراد به‌صورت رایگان انجام شود.
اما به‌طور کلی بیشتر تلاش ما برای آموزش و توانمندسازی بانوان و کودکان ساکن در کوره‌های آجرپزی است. کار تحصیل 17 کودک بازمانده از تحصیل این محدوده انجام شده و در ادامه سعی داریم با استفاده از توان و تجربه یکی از کارآفرینان موفق در حوزه قالیبافی، زمینه اشتغالزایی بانوان ساکن در کوره‌ها را هم فراهم کنیم.»