هنوز هم در مناطق تالش‌نشين استان به آن «اَردويل» مي‌گويند، اما سال‌هاست اين استان زيبا با نام اردبيل شناخته مي‌شود.
اردبيل، تمدني پنج‌هزارساله دارد و به معناي واقعي كلمه زيباست. كوه‌ها، جنگل‌ها، دشت‌ها، آسمان آبي، رودخانه‌ها، گياهان و البته مردمش بي‌نظيرند. پس اگر اهل سفر باشيد لازم است چهاربار در چهار فصل سال به اين منطقه سفر كنيد، چون اردبيل در هرفصلي زيبايي‌هاي متفاوتي دارد.
اردبيل باستاني و زيبا، سرشار از ديدني‌هاي طبيعي، تاريخي و باستاني است. در این مطلب، گشتي در اين استان زيبا مي‌زنيم تا با برخي از اين ديدني‌ها بيش‌تر آشنا شويم.
آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی/ عكس: كامل روحي، آژانس عكس همشهري
آرامگاه يا بقعه‌ي شيخ‌صفي‌الدين اردبيلي، مشهورترين مكان تاريخي اردبيل است كه سال 2010 ميلادي در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسيد.
در این مکان به‌جز آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مقبره‌های شاه‌اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه)، همسر شاه اسماعیل (مادر شاه‌طهماسب)، برخی از مشایخ و صاحب‌منصبان دوران صفوی و شهیدان ایرانی جنگ چالدران قرار دارد.
گفته مي‌شود اين بقعه به‌نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اردبیلی، جد پادشاهان صفوی در سال ۷۳۵ هجري‌قمري به دست فرزندش «صدرالدین موسی» بنا شد.
پس از شروع حکومت صفویه، به‌خاطر ارادت پادشاهان صفوي به جد بزرگشان، بخش‌هاي گوناگوني به بقعه اضافه شد. تا آن‌جا كه این بقعه شامل ده‌ها اثر هنری ويژه و تاريخي است؛ مثل عالی‌ترین کاشی‌کاری معرق، مقرنس، گچ‌بری، منبت‌كاري، نقره‌کاری، طلاکاری، تذهيب، نقاشی، تنگ‌بری و خط خطاطان بزرگ دوره‌ي صفوی مثل میرعماد، میرقوام‌الدین و محمداسماعیل.
آرامگاه شيخ صفي‌الدين، كتاب‌خانه‌اي با كتاب‌هاي بسيار نفيس خطي هم داشته كه متأسفانه در پی عهدنامه‌ي ترکمانچای در سال ۱۲۰۶ هجري‌خورشيدي، تمامی آن‌ها به‌عنوان بخشی از غرامت‌های روسیه، ضبط و به آن کشور منتقل شد و حالا در موزه‌ي سن‌پترزبورگ نگه‌داري مي‌شود.
تاق‌نماي چینی‌خانه/ عكس: مهدي بيات، آژانس عكس همشهري
چینی‌خانه از بخش‌هاي ديدني بقعه‌ي شيخ صفي‌الدين اردبيلي است. تاق‌نماهای چيني‌خانه، بسيار زیبا و نفیس، از نوع مقرنس گچی‌اند که روی آن نقاشی و طلاکاری شده است. چيني‌خانه در دوران صفوي محل نگه‌داری ظرف‌هاي زرین و سیمین و ظرف‌هاي سفارشی شاه‌عباس اول از کشور چین بوده است.
پرتره‌ي شاه‌اسماعيل اول، اثر هنرمند ناشناس ونيزي
مقبره‌ي اسماعیل بن شیخ‌حیدر بن شیخ‌جنید، ملقب به ابوالمظفر بهادرخان حسینی و معروف به شاه‌اسماعیل اول، پایه‌گذار سلسله‌ي پادشاهی صفوی نيز در بقعه‌ي شيخ‌صفي‌الدين قرار دارد.
او شاعر بود و به تركي و فارسي شعر مي‌گفت و اولين پادشاهي بود كه توانست 900سال پس از ساسانيان، حكومت ايران را يك‌پارچه كند. او مذهب شيعه‌ي دوازده‌امامي را به‌عنوان مذهب رسمي اعلام كرد.
عكس: مهدي بيات، آژانس عكس همشهري
عكس: كامل روحي، آژانس عكس همشهري
كوه‌هاي بلندي مانند سبلان، تالش و بزغوش، با دامنه‌هاي سرسبز و دشت‌هاي وسيع و زيبا مثل دشت مغان، وضعيت مساعدي براي زندگي عشاير به‌وجود آورده و هنوز هم عشاير بسياري در اردبيل زندگي مي‌كنند. عمده‌ي صنايع‌دستي و فرآورده‌هاي دامي اردبيل نيز محصول عشاير اين استان است.
ايل شاهسون، مهم‌ترين ايل اين استان، شامل 43 طايفه و 239 تيره است. آن‌ها در نوعي چادر به‌نام «اوبه» يا «اوبا» زندگي مي‌كنند، در نيمه‌ي اول بهار به ييلاق مي‌روند و در اواخر تابستان به قشلاق برمي‌گردند.
عكس: كامل روحي/ آژانس عكس همشهري
بقعه‌ي «سیدامین‌الدین جبراییل» یا بقعه‌ي کلخوران آرامگاه پدر شیخ صفی‌الدین اردبیلی است. اين بقعه در روستای کلخوران در سه کیلومتری اردبیل قرار دارد و از نظر معماري و تزيينات، اثر باستاني منحصربه‌فردي است.
عكس: مهدي بيات/ آژانس عكس همشهري
«جمعه‌مسجد»، متعلق به دوران سلجوقیان، در اردبيل، در کنار آتشکده‌ای قرار دارد. ساختمان قبلی مسجد بخشي از آتشكده و شامل حیاط، ایوان و طاق باشکوهی بوده که در حمله‌ي مغول‌ها تخریب شد. اين مسجد 800ساله از نظر تاريخي، اثر بسيار مهمي است و اخيراً به مرمت و بازسازي آن پرداخته‌اند.
عکس: سایت یوستون
منطقه‌ي باستاني «شهر يري» يا «شهر يئري» از شگفتي‌هاي استان اردبيل است. اين منطقه‌ي باستاني كه در 31كيلومتري شمال شرق مشكين‌شهر قرار دارد، از سه بخش دژ نظامي، معبد و قوشاتپه تشكيل شده است.
گفته مي‌شود قدمت دژ و معبد به ۱۴۵۰ سال پیش از میلاد و قدمت قوشاتپه به هفت‌هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. اين منطقه‌ي باستاني را اولين‌بار، در سال ۱۹۷۸ میلادی، هیئت «چارلز برنی»، باستان‌شناس انگليسي شناسایی كرد.
نیایشگاه اصلی شهریری كه از زیر خاک بیرون آمد، شامل بیش از ۳۰۰ سنگ‌افراشت با ارتفاع‌های متفاوت از ۳۵ تا ۲۵۰ سانتی‌متر با شکل‌هايی انسانی و صورت‌هايي بدون دهان، همراه با دست و شمشیر است.
اسب سفالي، متعلق به هزاره‌ي اول قبل از ميلاد مسيح‌ع كه در موزه‌ي باستان‌شناسي اردبيل نگه‌داري مي‌شود
بقعه‌ي شيخ حيدر/ عكس: سعيد قاسمي، آژانس عكس همشهري
آرامگاه يا بقعه‌ي «شيخ حيدر» بنايي تاريخي است كه در گذشته گورستان مشگين‌شهر بوده است. در اين مكان آرامگاه شيخ حيدر، پدر شاه اسماعيل اول قرار دارد. البته برخي محققان قدمت خود بنا را به سال ۷۳۱ هجری‌قمری، یعنی دوره‌ي حکومت «ابوسعید بهادرخان»، آخرین حکمران سلسله‌ي مغول در ایران نسبت داده‌اند.
آش دوغ
مردم اردبيل هم مثل ساكنان ديگر بخش‌هاي ايران، غذاها و خوراكي‌هاي خوش‌مزه دارند. خوردني‌هاي جذاب آنان فقط به عسل و آش‌دوغ خلاصه نمي‌شود و حلواي سياه، چیغیرتما، ترشی قورمه، دمی‌یارما، تاس‌کباب، یرکوکی خورشی، خشیل، باسترماپلو، سوتی‌پلو و پیچاخ قیمه نيز از ديگر خوردني‌هاي خوش‌مزه‌ي آن‌هاست.
گردنه‌ي حيران/ عكس: آرشيو عكس روزنامه‌ي همشهري
اردبيل پر از مناظر بكر و زيباست؛ گردنه‌ي حيران، جنگل فندقلو، دشت شقايق، دشت بابونه، درياچه‌ي نئور، رود ارس، قله‌ي سبلان، آب‌معدني سرعين و... همه سرشار از زيبايي‌اند و تجربه‌اي بي‌نظير را براي مسافران رقم مي‌زنند.
شهرزيباي هشتجين در خلخال/ عكس: ناهيد مهاجري، آرشيو عكس روزنامه‌ي همشهري