شترمرغ‌ها و بوقلمون‌ها در گوشه‌ای از حیاط جا خوش کرده‌اند و صدای گوسفندان از داخل آخور به گوش می‌رسد. کمی که چشم می‌گردانیم، آن‌سوتر از آغل گاو و گوسفندان، اسب قهوه‌ای رنگی را می‌بینیم که در فضایی محصور جنب‌وجوش کرده و با علف‌های تازه، دلی از عزا در می‌آورد.
اینها نشانه‌هایی هستند که با زبان بی‌زبانی می‌گویند قدم به داخل یک دامداری کوچک و سرسبز گذاشته‌ایم. اما دیوار بلند آجری، معماری زیبای سردر ورودی، طاقی‌های به جا مانده از اتاقک‌های قدیمی در دل دیوارها و از همه مهم‌تر تابلو شناسنامه اثر که کنار دیوار ورودی نصب شده، چیز دیگری می‌گویند.
گویا اینجا بسیار پیشتر از اینکه خانه حیوانات باشد، کاروانسرایی در دروازه ورودی شرق پایتخت بوده که عمرش به گواه تابلو شناسنامه اثر به 220سال می‌رسد. کاروانسرایی که یکی از 999 کاروانسرای معروف به جا مانده از شاه عباس صفوی است که حتی به ثبت میراث فرهنگی هم رسیده است! اما این بنای تاریخی به جای اینکه جایی برای مراجعه هزاران گردشگر داخلی و خارجی باشد، مدت‌هاست در قرق گاوها و گوسفندان است و از آن به‌عنوان گاوداری استفاده می‌شود! در این گزارش به ده سرخه‌حصار در شرقی‌ترین بخش پایتخت آمدیم تا ببینیم چه بر سر یادگار شاه عباس صفوی آمده است.
بزرگراه شهید یاسینی، روستای سرخه‌حصار نشانی سرراستی است که ما را به نزدیک‌ترین روستای پایتخت می‌رساند. روستایی که هزار و 800 نفر جمعیت دارد و هوای خوب و درختان سرسبز و سر به فلک کشیده‌اش، هوش از سر هر رهگذری می‌برد. از کوچه‌های باریک، باغ‌های زیبا، خانه‌های قدیمی و دیوارهای کاهگلی که عبور می‌کنیم، به یک در بزرگ آهنی می‌رسیم. دری که پشت آن کاروانسرای شاه‌عباسی واقع شده و قرار است
«ابراهیم‌قاسمی‌نیا» مالک دامداری آن را برایمان باز کند. از در آهنی که داخل می‌شویم، بعد از عبور از راه خاکی نسبتاً کوتاهی به سر در ورودی کاروانسرا می‌رسیم؛ کاروانسرایی که از آن فقط همین سردر و دیواره‌های آجری‌اش باقی مانده و جای دودکش‌ها و طاقی‌های به جا مانده‌اش نشان می‌دهد روزگاری این خرابه، منزلگاه کاروانیانی بوده که از دروازه شرقی پایتخت، قدم به شهر تهران می‌گذاشتند.
در هیاهوی جست و‌خیز گاوها و صدای اردک‌هایی که دالان ورودی کاروانسرا را روی سرشان گذاشته‌اند، قاسمی‌نیا که از 40 سال پیش در کاروانسرای شاه‌عباسی دامداری می‌کند، صحبت قدیمی‌ها را برایمان بیان کرده و توضیح می‌دهد که سرخه‌حصار دروازه شرقی پایتخت بود و به همین دلیل یکی از کاروانسراهای معروف شاه‌عباسی در این محدوده ساخته شد.
او ادامه می‌دهد: «حدود 350 سال پیش شاه عباس صفوی تصمیم گرفت کاروانسراهای متعددی در سرتاسر کشور بسازد که قرار بر این شد یکی از این کاروانسراها هم سهم سرخه‌حصار شود. این‌طور که می‌گویند این کاروانسرا در اوایل دوره قاجاریه به بهره‌برداری رسیده و به این‌ترتیب می‌توان گفت حدود 220 سال قدمت دارد. مساحت این کاروانسرا هم 640مترمربع است که از دودکش‌های به جا مانده‌اش مشخص است دست‌کم 10 اتاق داشته است.»
- مالک یا متصرف؟!
اینکه چرا این بنای تاریخی که از سال 1381 به ثبت ملی هم رسیده، مالک شخصی دارد و تبدیل به گاوداری شده، سؤالی است که از قاسمی‌نیا به‌عنوان مالک یا به قول عده‌ای متصرف کاروانسرا می‌پرسیم و با این پاسخ مواجه می‌شویم: «تمامی زمین‌های این محدوده که کاروانسرا هم جزوی از آن است،
متعلق به «شهریار‌شفیق» پسر اشرف پهلوی بود. در آن سال‌ها کشاورزان و دامداران بسیاری در این زمین‌ها کار می‌کردند و با دادن سهم ارباب از محصولات‌شان، خودشان هم از این راه نان می‌خوردند. عموی من هم یکی از این افراد بود. بعد از سرنگونی رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی، تمامی این زمین‌ها مصادره شد و در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت.
سال1358 من که می‌خواستم راه عمویم را ادامه بدهم، به همراه 9 نفر دیگر، 10 هکتار زمین را به مبلغ سالانه هزار و 800 تومان از بخش کشاورزی بنیاد اجاره کردیم و در آن به کشاورزی و دامداری مشغول شدیم. سال59 هم این اجاره‌نامه تمدید شد تا اینکه در سال60 هیئت واگذاری زمین، زمین‌هایی را که دست دامداران و کشاورزان بود، به خودشان واگذار کرد.»
قاسمی‌نیا با بیان این مطلب که هنوز هم واگذارنامه زمینش را دارد، ادامه می‌دهد: «این ده هکتار که بعدها سازمان صنایع 7 هکتار آن را بابت انجام پروژه‌ای از ما خریداری کرد، به ما 10 نفر واگذار شد. خیلی تلاش کردیم تا مانند همه کسانی که واگذارنامه دارند، برای زمین‌مان سند تهیه کنیم، اما از آنجا که سرخه‌حصار در نزدیکی بافت شهری پایتخت قرار دارد و بعدها نام حریم روی این قسمت گذاشته شد، موفق به دریافت سند نشدیم. اما به هر حال با واگذارنامه‌ای که در اختیار داریم، این زمین 3 هکتاری محصور شده که کاروانسرا هم جزوی از آن است، رسماً و قانوناً به ما تعلق دارد.»
- کاش فکری به حال این بنای تاریخی شود
قاسمی‌نیا می‌گوید که قانوناً مالک این زمین و بنای تاریخی است، اما خودش هم خیلی دلش می‌خواهد تا هرچه سریع‌تر فکری به حال این بنای تاریخی شود و کاروانسرای شاه‌عباسی هویت سابقش را به دست آورد. او به همه درختان کاشته شده در زمین 3 هکتاری‌اش اشاره می‌کند و می‌گوید: «روزی که ما برای کشاورزی و دامداری به اینجا آمدیم، این محدوده شکارگاه سلطنتی بود و به معنای واقعی کلمه یک صحرا بیشتر نبود. همه این درخت‌ها را خودمان کاشتیم. حتی طاق دالان ورودی کاروانسرا را هم کمی ترمیم کردیم. وگرنه هیچ بعید نبود تا به امروز همین چند دیوار باقیمانده کاروانسرا هم فرو بریزد و این بنای تاریخی به کلی از بین برود.»
او ادامه می‌دهد: «از آنجا که این زمین هیچ کاربری مشخصی ندارد، عملاً ما هم بلاتکلیفیم و بدمان نمی‌آید هرچه سریع‌تر تکلیف آن روشن شود. متأسفانه این زمین تراکتورخور نیست و آب کافی ندارد، به همین دلیل در حال حاضر عملاً نمی‌توان در آن کشاورزی انجام داد. ما هم به ناچار برای اینکه نان این 7، 8، 10 خانواری که از اینجا ارتزاق می‌کنند آجر نشود، بخش شمالی زمین را دکور زده‌ایم و آن را تبدیل به لوکیشن فیلم و عکس عروس و دامادها کرده‌ایم. اما چون جواز کار نمی‌دهند، مرتب با اتحادیه، اماکن و... درگیریم. یعنی در واقع هر فعالیت اقتصادی که بخواهیم در این زمین تعریف کنیم، قانونی نیست و به همین دلیل به هر ریسمانی که نجات‌دهنده باشد و تکلیف ما را روشن کند، چنگ خواهیم زد.
اما بنیاد مستضعفان تاکنون کاری انجام نداده است؛ نه حق و حقوق ما را می‌دهد و زمین را پس می‌گیرد، نه کاربری زمین را مشخص می‌کند و سندش را به ما می‌دهد تا بتوانیم قانونی به کسب و کار بپردازیم. مسئولان میراث فرهنگی هم می‌گویند بودجه‌ای برای حفظ و نگهداشت این کاروانسرای قدیمی ندارند. در حالی که با کمی دلسوزی می‌شود اینجا را به شکل سابقش درآورد و با بازسازی یا شبیه‌سازی کاروانسرای شاه‌عباسی، از این فضا به‌عنوان استراحتگاه گردشگران استفاده کرد.»
- چشم به راه ایجاد قطب گردشگری
بعد از پایان صحبت‌های قاسمی‌نیا، برای اینکه ببینیم سرانجام قرار است چه بر سر کاروانسرای سابق و دامداری امروز بیاید، پای صحبت‌های «محمود ترک» رئیس اداره سرمایه‌گذاری و مشارکت‌های مردمی شهرداری منطقه 13 می‌نشینیم. او که هماهنگی‌های بازدید از کاروانسرای شاه‌عباسی را انجام داده و در طول این گزارش همراهی‌مان کرده، می‌گوید: «چند سالی است که بحث ایجاد قطب گردشگری در منطقه 13 وجود دارد؛ طرحی که قرار است در قالب آن نقاط تفریحی و تفرجگاهی شرق منطقه ساماندهی شود، بناهای تاریخی احیا شده و امکانات ورزشی و خدمات رفاهی در آن گنجانده شود.»
و بعد ادامه می‌دهد: «شهرداری منطقه بعد از سال‌ها مطالعه که عمدتاً این مطالعات دانشگاه‌محور هم بوده، به این نتیجه رسیده که با توجه به کمبود سرانه‌های فرهنگی، ورزشی و تفریحی شرق پایتخت به نسبت شمال و غرب تهران، مردم این محدوده از شهر برای گذران اوقات فراغت‌شان عمدتاً راهی مناطق دیگر پایتخت می‌شوند که این موضوع باعث تولید سفر، ایجاد آلودگی هوای بیشتر و هدررفت زمان و انرژی می‌شود. در حالی که ما در محدوده منطقه خودمان ظرفیت‌های ویژه‌ای داریم که با استفاده از آنها نه تنها می‌توانیم گردشگری مردم منطقه خودمان و مناطق همجوار را پوشش دهیم، بلکه امکان تبدیل به قطب گردشگری شهر تهران را داریم.
در شرقی‌ترین بخش منطقه، پارک جنگلی سرخه‌حصار، پارک ملی خجیر، حیات وحش بی‌نظیر این دو بوستان بزرگ منطقه، کاخ یاقوت و قلعه دیده‌بانی ناصرالدین شاه، کاروانسرای شاه‌عباسی، عمارت کلاه‌فرنگی یا قصر فیروزه، مقبره شهدای گمنام، باشگاه سوارکاری و چوگان، موزه دفاع مقدس، مجموعه دوومیدانی آفتاب انقلاب و چندین و چند جاذبه توریستی دیگر وجود دارد که با ساماندهی تمام این مجموعه‌ها می‌توان یک قطب گردشگری تمام‌عیار برای شهروندان ساکن در شرق پایتخت به وجود آورد.»
ترک که به‌نوعی مسئولیت رسیدگی به ایجاد قطب گردشگری شهر تهران را برعهده دارد، در پاسخ به این سؤال که در این طرح به‌طور خاص چه فکری برای کاروانسرای شاه‌عباسی شده، می‌گوید: «شهرداری نه متولی این بنای تاریخی است و نه مالکیت آن را برعهده دارد. تنها در نقش سرمایه‌گذاری است که به دنبال احیای این اثر باستانی است و می‌خواهد کاربری آن را به همان چیزی که از ابتدا این کاروانسرا برای آن به وجود آمده، بازگرداند.
به همین دلیل با اداره کل میراث فرهنگی استان تهران وارد مذاکره شده‌ایم تا این سازمان به بحث‌های حقوقی حضور آقای قاسمی‌نیا در این بنای تاریخی رسیدگی کند و در ادامه بعد از تعیین تکلیف وضعیت کاروانسرای شاه‌عباسی، زمینه برای احیای این اثر تاریخی فراهم شود. ما به جد به دنبال تحقق این امر هستیم و امیدواریم با پیگیری‌های میراث فرهنگی، هرچه سریع‌تر این کاروانسرای به جا مانده از 999 کاروانسرای شاه‌عباسی ایران، به کاربری اصلی‌اش بازگردد.»
- حفاظت از کاروانسرای سرخه‌حصار در دستور کار
در مسیر بازگشت از ده سرخه‌حصار، فرصتی دست می‌دهد تا در تماسی تلفنی با «سپیده‌سیروس‌نیا» معاون میراث فرهنگی استان تهران موضوع کاروانسرای سرخه‌حصار را مطرح کنیم و به دنبال پاسخی مناسب برای آینده این بنای تاریخی باشیم. سیروس‌نیا با بیان این مطلب که چون ملکیت این زمین متعلق به بنیاد مستضعفان است،
این سازمان باید تکلیف مالک یا متصرف فعلی کاروانسرا را مشخص کند، ادامه می‌دهد: «اینکه میراث فرهنگی بنایی را به ثبت برساند، به این معنی نیست که ملکیت آن با سازمان میراث فرهنگی می‌شود. ملکیت بنا با هر سازمانی که هست حفظ می‌شود و ما در میراث فرهنگی فقط می‌توانیم به دنبال حفاظت و نگهداری از آنها باشیم.»
و بعد با ارائه آماری از بناهای ثبت شده در تهران می‌افزاید: «در تهران 750 بنا به ثبت میراث فرهنگی رسیده که تمامی این بناها نیاز به مرمت دارند. در حالی که بودجه سازمان ما برای یک سال، فقط 2 تا 4 میلیارد تومان است که این مبلغ به‌طور قطع پاسخگوی نیاز تمامی این بناها نیست. به همین دلیل باید با اولویت‌بندی آثار ثبت شده، برای رفع خطر و در نهایت حفظ آنها اقدام کنیم.» از سیروس‌نیا می‌پرسیم یعنی در حال حاضر نمی‌توان هیچ‌کاری برای این کاروانسرا که امروز تبدیل به گاوداری شده انجام داد که پاسخ می‌دهد:
«قطعاً این موضوع در برنامه‌های پیشنهادی ما قرار خواهد گرفت. نخستین‌کاری که باید با هماهنگی مالک اصلی برای این کاروانسرا انجام داد، تعیین تکلیف کاربری آنجاست. در ادامه هم سعی می‌کنیم بعد از انجام کارهای مطالعاتی، این بنا را از آسیب بیشتر حفظ و آنجا را به یک فضای گردشگری تبدیل کنیم.»