می‌دانید، خیلی‌ها مثل من فکر می‌کنند. این را وقتی فهمیدم که در فروشگاه‌های صنایع دستی، زنان و مردانی را دیدم که برای خانه‌شان یا برای کادودادن ظروف منبت‌کاری، سفالی، میناکاری و قلمزنی‌شده را انتخاب می‌کردند؛ برای همین در این شماره سبد خرید به معرفی اشیا و ظروف قلمزنی شده و حواشی مربوط به خریدش می‌پردازیم و در شماره‌های بعد به سایر هنرهای دستی سرزمین‌مان که می‌شود هم به عنوان یک وسیله کاربردی و هم به عنوان یک وسیله تزئینی از آنها استفاده کرد.
قدیمی‌ترین شیء مسی ایران در منطقه علی‌کش (شمال خوزستان) با قدمت 7 هزار سال به دست آمده که یک سرنیزه است. در منطقه باستانی سیلک (کاشان) و تپه زاغه چشمه علی در استان تهران هم، انواع وسایل مسی با قدمت 6500 سال - ازجمله سنجاق‌های زینتی، دستبند، مهره، سرنیزه، شمشیر و... – به‌دست آمده است.
در کل به انجام هرگونه عملیات روی انواع فلز – چه با دستگاه و چه با دست - فلزکاری می‌گویند و در مرحله بعد، «هنر کندن و ایجاد نقوش بر اشیای فلزی» را قلمزنی می‌گویند.
البته کار قلمزنی را عمدتا روی 3 نوع فلز انجام می‌دهند؛ «مس»، «برنج» و «نقره». با این حال به صورت بسیار محدود، در حرم بعضی امامان(ع) و امامزادگان(ع) ممکن است از طلا برای قلمزنی استفاده شود.
مرکز اصلی تولید صنایع دستی قلمزنی، در استان اصفهان است اما در بعضی استان‌های دیگر مانند استان مرکزی، فارس، قزوین، کرمان و تهران هم استادکارانی هستند که زیرنظر سازمان میراث فرهنگی کار می‌کنند. جالب است بدانید که این استادکاران هم یا اصفهانی‌الاصل و ساکن این استان هستند یا مستقیما شاگرد یک استادکار قلمزن اصفهانی بوده‌اند.
نقوش از دیروز تا امروز
نقوش قلمزنی از دوره باستان تا امروز تفاوت‌های زیادی کرده و در هر دوره، طرح‌ها و نمادهای خاص خود را داشته است اما درحال‌حاضر، نقوش ظروف قلمزنی را هنرمندان قلمزن هم براساس میراث هنر گذشتگان و هم براساس سلیقه بازار کار می‌کنند به‌طوری که کارشناسان صنایع دستی، نقوش هنر قلمزنی امروز را به 3 بخش تقسیم می‌کنند:
1 - «نقوش سرزمینی»؛ بیشتر شامل طرح‌هایی می‌شود که نماد ملی همچون «سرباز هخامنشی»، «تصاویر شاهنامه‌ای» و «مینیاتورهای دوره صفوی» هستند.
2 - «نقوش طبیعت‌گرا»؛ شامل نقوش «گل و مرغ» و «حیوان و درخت» می‌شود که البته همان طرح‌های طبیعت هم عموما تبلوری از عرفان اسلامی است.
3 - «نقوش تجریدی»؛ در این نقوش، هنرمند قلمزن براساس اعتقادات و عرفان و سلیقه شخصی خود مثلا با استفاده از طرح‌های اسلیمی، گنبد، آیه‌های قرآن و به‌ویژه استفاده از طرح‌های قرینه‌دار برای ساخت آثار مشبک، به هنرنمایی می‌پردازد.
ظروف فلزی قلمزنی‌شده عمری طولانی دارند و خیلی آسیب‌پذیر نیستند.
نگهداری ظرف قلمزنی شده در جاهای مرطوب یا جایی که اشیا به خود چربی می‌گیرند - مثل آشپزخانه – باعث می‌شود که عمر ظرفتان کم شود؛ حالا نه که فکر کنید ظرفتان جوانمرگ می‌شود، نه! فقط به پیری نمی‌رسد وگرنه خیالتان راحت که حتما 40-30 سال عمر می‌کند.
ظروف نقره‌ای چون خیلی سخت نیستند، سریع شکل می‌گیرند و در مقابل در برابر ضربه‌دیدن ممکن است بدفرم یا خم شود. در این صورت، فقط ارزش وزنی خود فلز باقی می‌ماند، نه نقوش قلمزنی‌شده روی ظرف.
ظروف نقره قلمزنی‌شده یا آب‌نقره‌دیده، زودتر سیاه می‌شوند.
آلیاژ برنج سخت و محکم است. ظرف برنجی قلمزنی‌شده دیرتر خراب یا سیاه می‌شود اما به خاطر زحمت بیشتری که موقع قلمزنی برده، در بازار گران‌تر عرضه می‌شود.
ظروف مسی قلمزنی‌شده که قلع‌اندود شده‌اند، سیاه نمی‌شوند و دیرتر از ظروف مسی قرمزرنگ کثیف می‌شوند.
اگر ظرف قلمزنی‌تان کثیف شد، آن را با مواد شوینده شیمیایی تمیز نکنید بلکه با آغشته‌کردن یک ابر به موادی که اسید طبیعی دارند مثل سرکه، آبلیمو، گوجه فرنگی یا رب و... و کشیدن آن روی ظرفتان و سپس آب‌کشیدن‌اش، خواهید دید که حسابی تمیز شده.
ظروف قلمزنی‌شده‌ای که نقوش ریز و پرکار دارند، نسبت به ظروفی که نقوش درشت و کم‌کار دارند، آسیب‌پذیرتر هستند چون ممکن است ظرف در اثر تماس با اشیای دیگر دچار ساییدگی شود یا روی نقوش خط بیفتد که این مسئله می‌تواند از ارزش هنری ظرف با ارزش‌تان کم کند.
یکی از راه‌های حفظ ظروف بسیار قدیمی قلمزنی - که از مادر مادربزرگ‌تان به شما ارث رسیده - زدن روغن جلا روی آن است.
امروز اشیای قلمزنی‌شده برای کاربرد روزمره ساخته نمی‌شود و بیشتر جنبه تزئینی دارد اما نوع درجه 3 کارهای قلمزنی – که نقوش بسیار درشت و ساده دارد - را برای استفاده روزمره می‌سازند مثل سینی‌های قلمزنی کرمان.
رویش باغ مسی
چکش‌کاری یا فلزکوبی:
انواع وسایل و ظروف فلزی را به‌طور سنتی با چکش‌کاری یا فلزکوبی می‌سازند؛ یعنی مثلا با زدن ضربه روی مس آن را خم می‌کنند، حالت می‌دهند و درنهایت به شکل یک کوزه، قندان یا ... درمی‌آورند.حالا فکر نکنید که ظرف‌های مسی ساخته شده به این روش کج‌وکوله است. اتفاقا مثل ظرف‌های مسی قالبی صاف و یکدست است.
قالب‌گیری و ریخته‌گری:
در این روش، به‌طور صنعتی و به وسیله دستگاه و با حرارت بالا فلزات را ذوب می‌کنند، سپس آنها را درون قالب‌های از قبل ساخته شده می‌ریزند و به وسیله ریخته‌گری، شیئی که ممکن است مثلا یک گلدان باشد را می‌سازند.
قلمزنی:
بعد از ساخته‌شدن یک ظرف، ابتدا آن را سمباده می‌کشند و صافش می‌کنند، بعد داخل یا زیر کار، مخلوطی از گچ و قیر مذاب می‌ریزند (مقدار قیر از گچ بیشتر است) سپس براساس نقشه‌ای که از قبل تهیه شده، شروع می‌کنند با چکش و قلم‌های مخصوص و با واردکردن ضربه روی کار، نقوشی را روی آن ایجاد کنند. ریختن گچ و قیر در داخل یا زیر کار باعث می‌شود که ظرف موقع ضربه‌خوردن خم یا بدفرم نشود. بعد از اتمام کار، با حرارت‌دادن ظرف از پشت یا زیر کار، قیر را آب کرده و مخلوط گچ و قیر را از داخل یا زیر ظرف خارج می‌کنند.
مشبک‌کاری:
گاهی پس از مرحله ساخت یک وسیله و انداختن طرح روی آن به وسیله نگاتیو، بخشی یا همه آن به صورت مشبک و پنجره پنجره درمی‌آید؛ یعنی با اره مویی یا سمبه، بخش‌هایی را از کار درمی‌آورند که در نهایت آن وسیله به صورت یک مثلا ظرف یا سینی مشبک خودش را نشان می‌دهد.
ترصیع:
هنر قراردادن و تزئین سنگ روی فلز را می‌گویند؛ به‌طوری که بخش قابل‌توجهی از کار به وسیله سنگ‌های تزئینی پوشیده شود.این اتفاق ممکن است با سنگ‌های فیروزه یا عقیق ایجاد شود. البته نوع ترصیع با عقیق و فیروزه نیشابور گران‌تر و ترصیع با فیروزه آفریقایی ارزان‌تر است.
رنگ و ظروف قلمزنی‌شده
مس در حالت عادی قرمزرنگ است، نقره هم که خاکستری و به‌اصطلاح سفیدرنگ است اما معمولا بخش قابل‌توجهی از ورقه‌های مس یا ظروف ساخته‌شده از مس را قلع‌اندود می‌کنند تا رنگ سفید به خود بگیرد. به قلع‌اندودکردن مس، سفیدکاری مس هم می‌گویند.
آلیاژ برنج هم زردرنگ است اما حتما در بازار، ظروف قلمزنی‌شده‌ای را دیده‌اید که رنگ‌های متفاوتی چون قهوه‌ای کمرنگ، قهوه‌ای پررنگ، خردلی، نارنجی تیره و... داشته‌اند؛ لازم نیست به اصل بودن این ظروف شک کنید. استادان رشته قلمزنی، خودشان یک‌پا کیمیاگرند. آنها با فوت و فن کیمیاگری و به وسیله مواد ساده‌ای همچون روغن، دوده، تینر و ... می‌توانند رنگ مس (قرمز) را عوض کرده و آن را متنوع‌تر به بازار عرضه کنند.
مرحوم استاد محمود دهنوی - که چند سال پیش به رحمت خدا رفت- استاد این کار بود و الان آثار هنری‌اش در کاخ موزه سعدآباد نگهداری می‌شود.
یک هدیه اختصاصی
اگر دوست دارید پرتره عزیزان یا دوستانتان روی یک سینی مسی کار شود تا آن را به آنها هدیه دهید و یا اگر می‌خواهید منظره خاصی را روی یک سینی مسی داشته باشید، می‌توانید به کارگاه‌های قلمزنی سازمان میراث فرهنگی مراجعه کنید و عکس فرد مورد نظر و یا طرح دلخواهتان را به جناب قلمزن سفارش بدهید تا یک هفته بعد با پرداخت مبلغ نچندان کمی هدیه اختصاصی‌تان را تحویل بگیرید.
گلدان پرسی یا دست‌ساز؟
ممکن است عده‌ای متقلب برای کسب سود بیشتر، با قالب‌زدن یک شیء فلزی، دستگاهی که نقوشی روی آن افتاده را به عنوان یک کار هنری قلمزنی به مردم بفروشند. برای اینکه چنین کلاه گشادی سرتان نرود، فقط کافی است توصیه‌های زیر را جدی بگیرید و موقع خرید به آنها توجه کنید:
1 – کارهای پرسی سبک هستند و دستگاه نمی‌تواند روی یک ورقه ضخیم مس یا برنج نقش ایجاد کند.
2 – نقوش پرسی کاملا منظم هستند و کجی‌ای در آنها دیده نمی‌شود؛ درحالی که نقوش کار دستی کاملا هم‌شکل نیستند و در بعضی از خطوط آن کجی دیده می‌شود.
3 – کارهای پرسی مشبک، سوراخ‌ها و پنجره‌های کاملا یک‌اندازه و منظم دارند اما کار مشبک دستی علاوه بر اینکه در بعضی قسمت‌ها ناصافی دارد، گاهی حتی اندازه‌های کاملا یکسانی هم ندارد.
4 – کارهای پرسی خیلی ارزان‌تر از کارهای دستی است. اگر خواستید یک شیء قلمزنی بخرید و دیدید که قیمتش خیلی ارزان است، فورا 3 مورد بالا را درنظر بیاورید، آن‌وقت مطمئن می‌شوید که می‌خواهند یک کار پرسی را به شما قالب کنند.
اگر گلدان‌های مسی قلمزنی را – که با دوده سیاه شده‌اند و حالت زیرخاکی پیدا کرده‌اند- با انبوهی از گل‌های خشک طبیعی پر کنید، می‌توانید بهترین دکور تزئینی را در اتاقتان داشته باشید.
انواع ظروف قلمزنی - که نقوش درشت گل و اسلیمی دارند - می‌توانند بهترین همخوانی را با نقوش مبل‌های استیل معمولی پیدا کنند؛ به‌ویژه اگر مبلتان رنگ قهوه‌ای سوخته داشته باشد و شما انواعی از ظروف قلمزنی مسی را - که با روغن‌کاری به رنگ قهوه‌ای پررنگ یا نارنجی تیره درآمده – در کنارشان قرار دهید.
ظروف قلمزنی ترصیع شده – که معمولا با سنگ فیروزه نیشابور تزئین شده‌اند – فوق‌العاده زیبا و چشم‌نواز هستند ولی قیمت بسیار بالایی دارند؛ مثلا یک کوزه کوچک 12 سانتی آن 95هزار تومان است.
در مراکز فروش صنایع دستی، میزها و کمدهایی عرضه می‌شود که از چوب ساخته شده، ولی رویشان یک ورقه مس قلمزنی‌شده با نقوش بسیار ساده گل کار شده و روی آن ورقه مس هم به صورت تزئینی، یک لایه برنج – در بعضی قسمت‌ها – کار شده که بسیار زیباست. میز کوچک آینه‌دارش 169 هزار تومان و کمد 4 کشویی آن نیز 210 هزار تومان است.
عوامل مؤثر بر قیمت یک شیء قلمزنی شده
قیمت یک کار قلمزنی در درجه اول به جنس فلز آن بستگی دارد. نقره از برنج و برنج از مس گران‌تر است. در درجه دوم به نوع نقوش و ظرافت آن بستگی دارد. هرچه نقوش ریزتر و پرکارتر باشد، قیمت اثر را بالاتر می‌برد؛ در ضمن نقوش انسان – و به‌ویژه چهره – به دلیل سختی ساختش گران‌تر است.
در درجه سوم امضای بعضی از اساتید رشته قلمزنی روی اثر، قیمت آن را بالا می‌برد؛ به‌طور مثال اگر امضای اساتیدی همچون «مرحوم دهنوی»، «قوامی»، «شریعتیان» و... روی کار باشد، به معنای ظرافت و تخصص این افراد روی کار است؛ در ضمن اگر امضای استادانی همچون «نبات»، «قاسمی» و «نوصوصیان» نیز روی آثار مشبک باشد، قیمت آنها را خیلی بالاتر می‌برد.
نکته: اگر دلتان می‌خواهد این هنر را به عنوان یک شغل یا یک نوع سرگرمی یاد بگیرید، می‌توانید به کارگاه‌های زیرنظر سازمان صنایع دستی ایران مراجعه کنید و بعد از ثبت‌نام در یکی از دوره‌های آموزشی این سازمان، یک قلمزن نیمه‌ماهر و بعدها ماهر شوید.
البته به‌طور سنتی هم می‌توانید شاگردی یک استادکار را بکنید و به‌صورت سنتی آن را یاد بگیرید؛ درضمن با انتخاب زیرمجموعه‌های رشته صنایع دستی – فلز و چوب – در دانشگاه هم می‌توانید قلمزنی را یاد بگیرید.
قیمت تقریبی انواع وسایل قلمزنی‌شده موجود در بازار تهران
| گلدان با ارتفاع 12 سانتی‌متر | رنگ مس (قرمز) | نقش گل و ساقه، درشت کار | 7 هزار تومان |
| لیوان دسته‌دار، 16 سانتی‌متر | رنگ مس (قرمز) | نقش باستانی |
11 هزار تومان |
| تنگ با ارتفاع 40 سانتی‌متر | مس (قهوه‌ای پررنگ) | گل، اسلیمی و آیه قرآن | 48 هزار تومان |
| لنتر (نوعی لوستر) با ارتفاع 45 سانتی‌متر | برنجی (زرد) | مشبک ساده | 75 هزار تومان |
| لنتر (نوعی لوستر) با ارتفاع 60 سانتی‌متر | برنجی (زرد) | مشبک ساده | 95 هزار تومان |
قیمت تقریبی انواع سینی و بشقاب قلمزنی شده
| بشقاب با قطر 10 سانتی‌متر | قلع اندود |
گل و اسلیمی (درشت و ساده) | 8 هزار تومان |
| بشقاب با قطر 12 سانتی‌متر | قلع اندود |
مشبک |
12 هزار تومان |
| بشقاب با قطر 20 سانتی‌متر | قلع اندود |
ریزنقش و پرکار (چهره) | 32 هزار تومان |
| سینی با قطر 60 سانتی‌متر | قلع اندود |
گل و اسلیمی، درشت کار و ساده | 70 هزار تومان |
| سینی با قطر 60 سانتی‌متر | قلع اندود |
گل و اسلیمی و چهره (پرکار) | 98 هزار تومان |
قیمت تقریبی انواع تابلوهای قلمزنی و مشبک با قاب چوبی ساده
| قلمزنی (بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم) | 15×20 سانتی‌متر | برنجی | 18 هزار تومان |
| حیوان و درخت (مشبک و قلمزنی) | 15×20 سانتی‌متر | ترکیب مس(قرمز) و قلع | 21 هزار تومان |
| اسلیمی و گل و آیه و ان‌یکاد | 18×24 سانتی‌متر | ترکیب مس و قلع | 40 هزار تومان |