به «ده بالا» می‌رسیم. قنات‌ها خشکیده و کمتر کسی در دل روستا دیده می‌شود. گویا گرما و خشکسالی در مراوده‌های مردم هم اثر گذاشته و دیگر بهانه‌ای برای دور هم جمع شدن در کنار قنات و گفت‌وگو نیست.
باغ‌های روستا طراوت ندارند و از گرما و عطش، سر خم کرده‌اند. برخی درختان در شروع فصل تابستان، نشانه پاییز دارند و برگ‌هایشان زرد و بی‌رنگ شده.
در میان این همه زردی اما، سرسبزی و نشاط درختان یکی از باغ‌ها توجهم را جلب می‌کند. انگار در این وانفسای بی‌آبی، درختان باغ برای زنده ماندن انگیزه دارند. اهالی توضیح می‌دهند این باغ از شیوه قدیمی، اما غیررایج آبیاری استفاده می‌کند؛ آبیاری کوزه‌ای.
آبیاری کوزه‌ای نیم‌قرنی است منسوخ شده. با وجود این، حتی اگر باورتان هم نشود، یک باغ هزار متری در روستا با این روش و با 5 مترمکعب آب آبیاری می‌شود. درختان این باغ در مقایسه با باغ‌های مجاور که با شیوه‌های دیگر از جمله غرقابی آبیاری می‌شوند، شادابی بیشتری دارند و برگ‌های زیبا و خوش رنگشان زیر آفتاب سوزان می‌درخشد.
- آبیاری ارزان
محمدرضا غفاریان، کارشناس جهاد کشاورزی یزد، طراح و مجری این شیوه آبیاری در «ده بالا» است. او می‌گوید: آبیاری کوزه‌ای از روش‌های سنتی و قدیمی آبیاری زیرسطحی است که در آن از کوزه‌های سفالی برای آبیاری استفاده می‌شود. این روش آبیاری سنتی کم‌مصرف و ارزان‌قیمت است و از دیرباز در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران کاربرد دارد.
در بخشی از باغ، کوزه‌های سفالی ردیف شده‌اند تا زیر خاک بروند. غفاریان به آن‌ها اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: در این روش کوزه در داخل چاله‌هایی در کنار ریشه درخت در عمق زمین تعبیه و آب درون آن ذره‌ذره جذب ریشه گیاه می‌شود و آب به دلیل جلوگیری از تبخیر سطحی با بالاترین بهره‌وری به گیاه می‌رسد.
این کارشناس کشاورزی علاقه‌مند به افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی می‌گوید: با توجه به کم‌آبی سال‌های اخیر و نیاز به صرفه‌جویی، با طراحی سیستم ثقلی و اتصال لوله‌ها به کوزهها، این واحد باغی در دهستان شیرکوه به این سامانه مجهز شد.
وی درباره میزان صرفه‌جویی در مصرف آب با استفاده از این روش می‌گوید: در هر دوره آبیاری برای این باغ هزار متری حدود 5 مترمکعب آب مصرف می‌شود که نسبت به روش غرقابی با صرفه‌جویی 80 درصدی در مصرف آب همراه است و در کنار آن طراوت و شادابی گیاهان نسبت به باغ‌های مشابه بیشتر است.
- بدون تبخیر
این کارشناس جهاد کشاورزی با بیان اینکه انتقال آب در این سیستم با مکانیزم اختلاف سطح منبع آب با کوزهها و با کمک نیروی جاذبه زمین صورت می‌گیرد، اظهار می‌کند: در طراحی دقیق شبکه لوله‌ها با باز کردن شیر منبع آب و استفاده از اختلاف سطح، بدون نیاز به فشار و بدون نیاز به آبیار، آب در شبکه لوله‌های زیرزمینی توزیع می‌شود. همچنین در این سامانه، برخلاف آبیاری قطره‌ای، به تجهیزات پرهزینه مانند پمپ و فیلتر نیاز نیست.
وی درباره عملکرد سیستم هم توضیح می‌دهد: با تراوش آب از کوزهها به زیر خاک، تبخیر به صفر می‌رسد و افزایش بهره‌وری آب و شادابی گیاه در طول دوره رشد و کاهش رشد علف‌های هرز را به همراه دارد. غفاریان با بیان اینکه میزان مصرف آب در این روش 50 درصد روش آبیاری قطره‌ای و بازدهی آب هم 90 درصد است، می‌افزاید: در این سیستم حتی می‌توان از کود حیوانی فراوری شده استفاده کرد.
- روشی برای همه درختان
مدیر هماهنگی ترویج جهاد کشاورزی یزد درباره اجرای شیوه آبیاری کوزه‌ای به همشهری می‌گوید: سال گذشته این طرح در یک باغ انار 3 هکتاری در مهریز اجرا شد، اما ادامه نیافت. این روش امسال در روستای ده بالا در این باغ هزار متری و برای درختان میوه سردرختی و حتی بوته گل محمدی اجرا شده است. رزا قوچانی با بیان اینکه در این روش از کوزه‌هایی به شکل استوانه با ارتفاع و قطر متفاوت بر اساس سن و نوع درخت استفاده می‌شود، می‌افزاید: قطر، ارتفاع و حتی تعداد کوزهها بر اساس نیاز گیاه در نظر گرفته می‌شود. ارتفاع استوانه‌ها 40 تا 70 سانتی‌متر و قطر سفال‌ها هم 10 تا 15 سانتی‌متر است.
- راهی برای کاهش خسارت
در شرایطی که، به گفته رئیس سازمان جهاد کشاورزی یزد، در سال زراعی 95-96، خشکسالی 450 میلیارد تومان خسارت به کشاورزی استان تحمیل کرده، استفاده از شیوه‌های قدیمی اما ثمربخش آبیاری راهگشای کاهش این خسارت‌هاست.
خشکسالی 15 هزار و 600 هکتار از اراضی باغی را تحت تاثیر قرار و 48 هزار تن از تولید را کاهش داده است و 20 هزار هکتار از اراضی زراعی نابود شده و تولید محصولات زراعی هم 47 هزار تن کاهش یافته است. با این وصف با ادامه خشکسالی، مرگ کشاورزی استان حتمی است، زیرا منابع آبی دچار کم‌آبی و بی‌آبی شده و سطح زیر کشت و برداشت محصولات روزبه‌روز در حال کاهش است و با این روند ادامه فعالیت برای کشاورزان مقرون به صرفه نخواهد بود.
- صرفه‌جویی 30 درصدی هزینه
کارشناس جهاد کشاورزی یزد، طراح و مجری شیوه آبیاری کوزه‌ای در «ده بالا»، به همشهری می‌گوید: روش آبیاری کوزه‌ای برای همه درختان قابل استفاده است، اما با توجه به حجم پوشش گیاه و حجم ریشه‌ها تعداد کوزهها باید افزایش یابد تا نیاز گیاه به آب در اختیار و بدون تبخیر تامین شود.
محمدرضا غفاریان با بیان اینکه 36 ساعت طول می‌کشد که آب داخل کوزه تراوش کند، می‌افزاید: برای اجرای آبیاری قطره‌ای به تجهیزات خاصی نیاز نیست. در این روش یک منبع آب بالاتر از سطح زمین قرار می‌گیرد و با باز شدن شیر فلکه، کوزهها با توجه به نیروی جاذبه پر می‌شوند. به گفته وی، هزینه اجرای این شیوه در هر هکتار نسبت به اجرای شیوه آبیاری دالبر، که در باغ‌های استان استفاده می‌شود، 30 درصد کمتر است. برای اجرای روش دالبر برای هر هکتار 14 میلیون تومان هزینه می‌شود.