خیابان‌های بدون خودرو در سراسر جهان، نمادی از این مفهوم کلیدی هستند که شهر را برای آدم‌ها ساخته‌اند و باید جایی برای حرکت آزادانه و امن عابران باشد نه جولان وسایل نقلیه موتوری. امروزه نیز در شهرهای توسعه‌یافته جهان این خیابان‌ها بسیارند و‌گاه ممنوعیت تردد خودروها نه صرفاً در یک خیابان بلکه به یک محدوده بزرگ شهری تسری یافته است.
یک شیوه مرسوم این است که خیابان‌های بدون خودرو در بخش‌های قدیمی شهر که معابر باریک‌تر دارند و میزبان بافت سنتی و میراث فرهنگی و هویتی شهر هستند شکل می‌گیرند. در حالی که این نوع معابر که در برخی شهرهای توسعه‌یافته سال‌ها و بلکه دهه‌هاست وجود دارند و به بخشی از هویت مدرن شهرها تبدیل شده‌اند، در پایتخت شلوغ ما کمیابند.
معدود طرح‌هایی هم بوده که در سال‌های اخیر برای تبدیل برخی معابر به خیابان بدون خودرو مطرح شده یا به مرحله عمل نرسیده یا آخر سر شکست خورده است. در این میان خیابان باب همایون در محله پامنار یک استثناست. در سراسر این خیابان حق تردد با عابران است و خوشبختانه خودروها جایی ندارند.
- تجربه‌های موفق و ناموفق
در شهرهایی نظیر مادرید و بارسلون در اسپانیا و همچنین پاریس و رم از دیرباز بخش‌های قدیمی شهر به روی خودروها بسته هستند و شهروندان و گردشگران می‌توانند در آرامش به بازدید آثار معماری و استفاده از امکانات رفاهی بپردازند. جالب‌تر اینکه در جهان شهرهای بدون خودرو نیز وجود دارند. شهرهایی نظیر جتهورن هلند، ونیز ایتالیا و جزیره مکینا در میشیگان آمریکا که به کلی از خودرو پاک هستند! در تهران نیز خیابان‌های بدون خودرو نوظهور نیستند اما هنوز کمیابند.
شاید بتوان خیابان باغ سپهسالار را نخستین خیابان بدون خودرو پایتخت مدرن دانست. بخشی از این خیابان که بورس کیف و کفش است از سال 1385 به روی خودروها بسته و پیاده‌راه باغ سپهسالار نامیده شد.
خیابان سی‌تیر نمونه جدیدتری است که بخش انتهایی آن که به خیابان امام خمینی(ره) می‌رسد از سال 1396 به‌عنوان نخستین فوداستریت (خیابان غذا) در ایران راه‌اندازی شد. در این محدوده خیابان سی‌تیر، دکه‌هایی برای عرضه فست‌فود و برخی غذاها و خوراکی‌های سنتی مستقر شده‌اند و پاتوقی برای پیاده‌روی و گردش شبانه شهروندان مهیا شده است. البته این محدوده خیابان سی‌تیر نیز بدون خودرو نیست و فقط شب‌های آخر هفته و همچنین در مناسبت‌های خاص، خیابان به روی خودروها بسته می‌شود.
تجربه ناموفق در این حوزه به راه‌اندازی پیاده‌راه 17شهریور از میدان شهدا تا میدان امام حسین(ع) در سال 1391 مربوط می‌شود که به دلیل اعتراض‌های طولانی اهالی به تدریج بخش‌های مختلف این خیابان به روی خودروها باز شد و امروزه فقط حدفاصل خیابان صفا تا میدان امام حسین(ع) به‌صورت پیاده‌راه باقی مانده است. اما خیابان باب‌همایون داستان متفاوتی دارد و تنها خیابان پایتخت است که از سال 1390 تمام مسیر آن به روی خودروها بسته است. از آن مهم‌تر اینکه موتورسیکلت‌ها نیز به دلیل وجود موانع به این خیابان راه ندارند و در باب همایون آرامش کامل برقرار است.
- حفظ رونق کت و شلواری‌ها
خیابان بدون خودرو باب همایون بنا به یک طرح ابتکاری میزبان 30 دکه برای عرضه محصولات سنتی و سوغات شهرهای مختلف ایران است؛ از شیرینی‌های تبریز و یزد گرفته تا صنایع‌دستی زنجان. شب‌ها نیز حدود 10 خودرو به پیاده‌راه این خیابان می‌آیند و در آنها فست‌فود یا آبمیوه و قهوه به شهروندان عرضه می‌شود.
«رامین» که از 2 سال پیش در یکی از دکه‌های خیابان باب‌همایون، عسل سبلان و سایر شهرهای آذربایجان را می‌فروشد درباره استقبال شهروندان از این پیاده‌راه می‌گوید: «هر روز صدها نفر می‌آیند. اغلبشان خانواده‌ها و جوانان هستند. شب‌ها که هوا خنک‌تر می‌شود جمعیت هم بیشتر است. روزهای آخر هفته هزاران نفر می‌آیند و خدا را شکر کاسبی ما هم رونق دارد.»
تبدیل خیابان باب‌همایون به پیاده‌راه به قول کاسبان پاخور مغازه‌ها را کم کرد. چون خودروها از این خیابان نمی‌گذرند بالطبع تعداد مشتریان گذری هم کم شده است. با این حال بورس کت و شلوار مردانه در این خیابان از رونق نیفتاده و همچنان مشتریان خودش را دارد. آقا «عادل» که کاسب 50 ساله این خیابان است و پدرش هم پیش از او جزو نخستین کت و شلوار‌فروشان باب همایون بوده دلیل این رونق نسبی را چنین بازگو می‌کند: «بعد از پیاده‌راه شدن خیابان مشتری‌ها کم شدند اما چون اینجا از قدیم بورس کت و شلوار و نزد تهرانی‌ها بسیار مشهور است هنوز مشتری دارد. برخی مشتریان ما قدیمی هستند و خودشان و فرزندانشان سال‌هاست از اینجا کت و شلوار می‌خرند. حتی از شهرستان هم مشتری داریم.»
- کارشناسی دقیق پیش از اعمال ممنوعیت‌ها
خیابان‌های بدون خودرو در شهرهای مدرن امروزی فرصتی برای یادآوری عملی این نکته مهم هستند که حق تقدم باید همواره با عابران باشد. به همین دلیل در تهران که با مشکلات ترافیکی و هجوم بی‌امان خودروها و موتورسیکلت‌ها مواجه است افزایش تعداد خیابان‌های بدون خودرو می‌تواند مزیت‌های بسیاری داشته باشد. «محمد اسماعیل تقوی» استاد دانشگاه در رشته مدیریت شهری منطقه12 و بافت تاریخی آن را بهترین مکان برای راه‌اندازی پیاده‌راه‌های اصلی پایتخت می‌داند و می‌گویــــد:
«در این باره، باید پیش از اجرای طرح‌ها و اعمال محدودیت‌ها، کارشناسی دقیق صورت گیرد. برای مثال باید مکان پیاده‌راه از نظر دسترسی‌ها، خدمات شهری، امکانات رفاهی، وضعیت ترافیک و از همه مهم‌تر شرایط کسب و کار در آن به دقت بررسی شود. خیابان‌های بدون خودرو برای فعالیت برخی اصناف مناسب هستند و در مقابل برخی مغازه‌داران از ممنوعیت تردد خودرو جلو محل کسب‌شان ضرر می‌کنند. در پیاده‌راه خیابان 17شهریور همین مشکل رخ داد و دیدیم که به دلیل اعتراض‌های مکرر کاسبان و برخی مشکلات ترافیک این طرح به نتیجه مطلوب نرسید.» وی خیابان‌های بدون خودرو را در شهرهای شلوغ نظیر تهران نه یک فرصت بلکه ضرورت معرفی می‌کند.
- ارتقای سلامت روان شهروندان
خیابان‌های بدون خودرو مکانی آرام برای شهروندان مهیا می‌کنند تا ساعتی به دور از هیاهوی شهری و دود و دم ترافیک بتوانند از امکانات شهرشان لذت ببرند. به همین دلیل از نظر روان‌شناسی نیز ارزشمند هستند. «ناصر قاسم‌زاد» مؤسس و دبیر انجمن حمایت از سلامت و بهداشت روان جامعه ضمن اشاره به این موضوع درباره خیابان‌های بدون خودرو می‌گوید: «بازگشت بخش‌هایی از شهر به شکل سنتی و قدیمی‌شان برای مثال از طریق ممنوعیت تردد خودرو در آنها می‌تواند از نظر هویتی، روان‌شناسی، ایجاد حس تعلق، ارتباطات شهروندی و همچنین کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی ارزشمند باشد. خیابان بدون خودرو بستری برای حضور افراد و بروز خصایل انسانی و ارتباطات سالم شهروندی مهیا می‌کند.
در واقع می‌تواند افزایش بهداشت و سلامت شهروندی را موجب شود. برخلاف معابر شهری که در آنها افراد با خودرو از کنار هم می‌گذرند و نسبت به یکدیگر بی‌اعتنا هستند در پیاده‌راه‌ها شهروندان می‌توانند با هم تعامل داشته باشند.» پیشنهاد وی راه‌اندازی حداقل یک خیابان بدون خودرو برای هر منطقه شهری در گام نخست است و می‌افزاید:
«پس از آن می‌توان برای هر محله پایتخت حداقل یک خیابان بدون خودرو تدارک دید؛ جایی برای دیدار و وقت‌گذرانی و پیاده‌روی اهالی محله‌ها و شهروندان شهر با یکدیگر. از نظر روان‌شناسی اماکن آرام شهری بخش بزرگی از هیجانات و عصبیت‌های زندگی در شهرهای شلوغ را خنثی می‌کند و از این طریق به ارتقای سلامت جسمی و روانی افراد منجر می‌شود. در کلانشهر تهران با این وسعت و جمعیت هر محله به یک خیابان بدون خودرو نیاز دارد.»