حالا بیش از نیم قرن از آن روزگار گذشته. این روزها که زنگ خطر بحران کم‌آبی در کشور به صدا درآمده از نخستین روزهایی می‌گوییم که تأسیسات لوله‌کشی در تهران راه‌اندازی شد. جالب اینکه از همان سال 1334 دفترچه‌ای با نام «آب در دسترس شما» از سوی شرکت آب در اختیار تهرانی‌ها قرار گرفت و آنان را به مصرف صحیح آب و پرهیز از اسراف آب لوله‌کشی فرا خواند. در این گزارش به تاریخچه لوله‌کشی آب تهران نگاهی کرده‌ایم.
آب تهران آلوده بود و هرچند وقت یکبار شیوع یک بیماری تلفات زیادی به بار می‌آورد. کم‌آبی هم از سویی دیگر مشکلاتی ایجاد می‌کرد. نخستین بار در زمان صدارت حاج میرزا آقاسی موضوع کم‌آبی مورد توجه قرار گرفت و سابقه تأمین حقابه از رودخانه‌های جاجرود و کرج برای تهران و فکر انتقال آب از این رودخانه‌ها به شهر از همان زمان وجود داشت. به دنبال این تغییرات امیرکبیر هم به فکر تأمین آب شهر از رودخانه کرج افتاد و از 84سهم رودخانه کرج، 9سهم برای حقابه شهر تهران اختصاص داده شد. ولی عمر زمامداری امیرکبیر مجال اتمام کار را نداد.
عبدالله انوار، نویسنده و تهران‌شناس می‌گوید: «تعداد قنات‌های تهران بین 70 تا 80 رشته قنات در نقشه عبدالغفار نجم‌الدوله عنوان شده است. در دوره محمد شاه قاجار، حاج میرزا آقاسی، صدراعظم به موضوع آب اهمیت زیادی می‌‌داد. او نخستین کسی است که آب کرج را هم به تهران آورد ولی کارش بعد ادامه پیدا نکرد.»
در دوره ناصرالدین شاهی هم کنت دومونت فرت، رئیس شهربانی و دو مهندس دیگر مأمور مطالعه آب‌های اطراف شهر شدند و بعد از تحقیق و مطالعه پیشنهاد دادند آب لار به جاجرود و آب جاجرود به تهران انتقال داده شود. هرچند دولت برای اجرای این طرح بودجه کافی نداشت و به فکر کمک گرفتن از مردم افتاد. استقبال نکردن مردم هم باعث شد این طرح مسکوت باقی بماند. بعدها میرزا عیسی وزیر و میرزا یوسف خان مستوفی الممالک و جمعی از درباریان وقت چند رشته قنات حفر کردند که تا اندازه‌ای کمبود آب شهر جبران شود. از سال 1301 لوله‌کشی آب شهرهای ایران طرفدارانی در بین اولیای امور پیدا کرد.
- خداحافظی با آب آلوده
سال 1306 یعنی همان سالی که پهلوی اول دستور داد دروازه‌های تهران را خراب کنند به دلیل ازدیاد جمعیت و توسعه شهر مشکل کم‌آبی دوباره جدی شد. سرانجام در سال‌های 1316 و 1319 برای لوله‌کشی آب تهران مناقصه گذاشته شد؛ درست سال‌هایی که سایه شوم جنگ جهانی دوم روی کشورهای دنیا افتاده و آنقدر موضوعات مهم‌تری مطرح بود که لوله‌کشی آب تهران در بحران‌های کشور گم شد. سال 1324 ایده لوله‌کشی آب تهران دوباره مطرح شد. اما در حقیقت سال 1328 را باید سال رفع مشکلات مقدماتی طرح لوله‌کشی آب تهران دانست.
20فروردین سال 1328 طرح حدود شهر تصویب شد. در کتابی که با عنوان «یادبود افتتاح تأسیسات آب تهران» در آبان سال 1334 چاپ شده، آمده است: «طبق این طرح وسعت تهران در حد کنونی 36کیلومترمربع و حد نهایی 58 کیلومترمربع در نظر گرفته شد. به دنبال آن سازمان لوله‌کشی آب تهران از بهمن همان سال به‌صورت یک سازمان قانونی درآمد که اختیارات مالی و فنی آن به شخص مسئولی سپرده شده بود.» حالا دیگر تهران می‌رفت که یک شهر با لوله‌کشی آب باشد و وقت آن بود که کم‌کم با لباس و ظرف شستن در جوی آب خداحافظی کرد. شرایط فنی سیستم لوله‌کشی طوری بود که هر نفر بتواند 250 لیتر آب در شبانه‌روز مصرف کند. از همان زمان هم میزان مصرف آب برای هر نفر در شبانه‌روز خیلی دست بالا گرفته شده بود.
- تفاوت مصرف آب در شمال و جنوب تهران
سرانه مصرف روزانه هر فرد 250 لیتر در نظر گرفته شده بود. اما این مصرف متوسط مردم تهران بود. در محاسبات دقیق مصرف شمال و جنوب تهران با هم فرق داشت. در نواحی بازار و جنوب شهر تهران بیشتر مصرف منحصر به مصارف خانگی بود. در حالی که در نواحی شمال شهر علاوه بر مصارف خانگی، مصارف آبیاری باغچه‌ها و درخت‌ها نیز وجود داشت. به همین دلیل حداکثر مصارف خانگی شمال شهر 300لیتر برای هر نفر در شبانه‌روز و حداقل مصرف خانگی نواحی جنوب شهر 150لیتر برای هر نفر در شبانه‌روز در نظر گرفته شده بود. از سالی که لوله‌کشی تهران آغاز شد چشم‌انداز رشد جمعیت را تا سال 1359 در نظر گرفته بودند.
در کتاب یادبود تأسیسات آب تهران آمده است: «به این‌ترتیب طرح لوله‌کشی براساس جمعیت اولیه 900هزار نفر که تدریجاً به یک میلیون و 376 هزار نفر تا سال 1359 افزایش خواهد یافت تهیه شد. مصرف خانگی هر فرد بین 150 تا 300 لیتر در شبانه‌روز در نظر گرفته شده. طوری که مصرف خانگی نهایی بالغ بر 256هزار مترمکعب در شبانه‌روز می‌شود.»
- پیش‌بینی جمعیت یک میلیون نفری
تأمین آب آشامیدنی برای تهرانی‌ها کار ساده‌ای نبود. از خرید آب از گاری‌ها تا پر کردن آب‌انبارها و سر و کله زدن با میراب‌ها. تأسیسات لوله‌کشی که راه‌اندازی شد تهرانی‌ها نفس راحتی کشیدند. یک دفترچه راهنما هم به دستشان دادند تا راه و روش استفاده صحیح از آب تصفیه و به قول معروف صرفه‌جویی را بدانند. لوله‌کشی شهر تهران از 18بهمن سال 1329 آغاز شد. مخازن 6گانه‌ای که درشمال تهران ساخته شده بود برای 250 هزار مترمکعب آب گنجایش داشت و جانشین تمام آب‌انبارهای تهران شد.
سال 1334 همزمان با تکمیل و راه‌اندازی تأسیسات لوله‌کشی آب تهران دفترچه «آب، در دسترس شما» از سوی سازمان آب منتشر شد. تورق کاغذهای کاهی این دفترچه بازگو می‌کند که جمعیت تهران آن سال‌ها خیلی کمتر از یک میلیون نفر بود و این تأسیسات لوله‌کشی را برای جمعیت یک میلیون نفری پیش‌بینی کرده بودند.