«حمدالله مستوفي»، تاريخ‌نگار مشهور نيز نخستين نام شهر زنجان را «شهين» مي‌داند كه به معناي منسوب به شاه است.
اما گفته مي‌شود قديمي‌ترين نام اين منطقه «آنديا» بوده كه شامل بخشي از گيلان، آذربايجان شرقي و زنجان امروزي مي‌شده است. البته كه نام زنجان براي ما آشناتر است، اما بسياري از مردم اين استان هنوز آن را زنگان مي‌نامند.
زنجان باستاني و زيبا، سرشار از ديدني‌هاي طبيعي، تاريخي و باستاني است. در اين مطلب، گشتي در اين استان زيبا مي‌زنيم تا با برخي از اين ديدني‌ها بيش‌تر آشنا شويم.
قلعه‌ي بهستان/ عكس: ميلاد فيروزان، آژانس عكس همشهري
ماه‌نشان شهري اسرارآميز است كه چندهزار سال پيش، محل حکمراني مادها بوده است. اين شهر در 100 كيلومتري جنوب غربي شهر زنجان واقع شده و آثار باستاني شگفت‌انگيزي را در خود جاي داده است. از جمله «قلعه‌ي بهستان»، «کهن‌دژ» يا «تخت ديو»، كه در نزديکي روستاي بهستان و در کنار رود قزل‌اوزن قرار دارد.
گفته مي‌شود قدمت اين دژ به دوران مادها برمي‌گردد، اما براساس پژوهش‌هاي باستان‌شناسي كه تا به امروز انجام شده، پيشينه‌ي اين قلعه تا دوره‌ي هخامنشيان به اثبات رسيده است. سازندگان اين قلعه با كندن كوه و تخليه‌ي خاك و سنگ، اتاق‌‌ها و دالان‌هاي ارتباطي قلعه را ساخته‌اند.
در ديواره‌هاي اين قلعه ستون‌هايي قرار دارند كه شبيه قارچ‌اند و در زمين‌شناسي به آن‌ها «هودو» گفته مي‌شود، اما مردم محلي آن‌ها را دودكش‌جن مي‌نامند. اين پديده‌ي طبيعي بيش‌تر در آمريكا و كانادا ديده مي‌شود، اما در ايران هم وجود دارد و شناخته‌شده‌ترين هودوهاي ايران در همين منطقه قرار دارند.
مردم محلي معتقد بودند كه اين قلعه و ستون‌هايش را ديوها و جن‌ها ساخته‌اند و براي همين از واژه‌هاي تخت‌ديو و دودكش جن براي نام‌گذاري اين قلعه و ستون‌هايش استفاده مي‌كردند.
گنبد سلطانيه/ عكس: اسدالله افلاكي، آرشيو عكس همشهري
مشهورترين اثر باستاني زنجان «گنبد سلطانيه» است كه در فهرست ميراث جهاني يونسكو نيز ثبت شده است.
ساخت اين گنبد زيبا در سال 702 هجري قمري به دستور «الجايتو» (سلطان محمد خدابنده)، هشتمين سلطان از سلسله‌ي ايلخانيان، در شهر سلطانيه كه پايتخت آن‌زمان ايلخانيان بود آغاز شد. حدود سه‌هزار كارگر اين بنا را در مدت 10سال ساختند كه آرامگاه الجايتو نيز هست.
گنبد سلطانيه، اثر علي‌اكبر صادقي، سال 1372
گنبد سلطانيه، بنايي هشت ضلعي است كه هشت مناره نيز در اطراف گنبد دارد.
اين گنبد فيروزه‌اي زيبا از گنبدهاي دوپوش است و بزرگ‌ترين گنبد خشتي جهان به‌شمار مي‌رود. تزئينات داخلي گنبد سلطانيه شامل گچ‌بري، مقرنس‌كاري، كاشي‌كاري، خطوط تزئيني و تزئينات آجري بسيار متنوعي است.
سفالي باستاني، با حكاكي‌هايي بسيار زيبا متعلق به دوران ايلخاني كه در گنبد سلطانيه پيدا شده است
عكس‌ها: فاطمه ناصري‌آلاشتي/ آرشيو عكس روزنامه‌ي همشهري
مسجد و مدرسه‌ي جامع زنجان نيز از آثار ديدني زنجان است. اين مسجد كه به «مسجد سيد» نيز مشهور است در سال 1242 هجري‌قمري به دستور شاهزاده «عبدالله‌ميرزا»، يازدهمين پسر فتحعلي‌شاه قاجار ساخته شد.
او شاهزاده‌اي اديب و شاعر بوده و تخلص «دارا» را براي خودش انتخاب كرده بود. او در 13سالگي به حكومت زنجان منصوب شد و به مدت دودهه حكم‌راني كرد. او مريد آيت‌الله «سيد‌محمد مجتهد سرداني» بود و مسجد سيد را ساخت تا مرکز تدريس، اقامه‌ي نماز و مراجعات مردمي اين مجتهد زنجاني باشد.
عكس: طيبه نصراللهي/ آژانس عكس همشهري
طبيعت استان زنجان هم مانند آثار باستاني آن ديدني است. كوهستان‌هاي زيبا و دشت‌هاي وسيع و رودخانه‌هاي متعددي در استان زنجان قرار دارند. البته خشك‌سالي و كم‌آبي بسياري از رودها و مراتع اين استان را خشك كرده است. اما هنوز هم اگر بتوانيد در ماه ارديبهشت به زنجان برويد، با اين دشت شقايق‌هاي وحشي ابهر و با اين منظره‌ي شگفت‌انگيز روبه‌رو خواهيد شد.
عكس: فاطمه ناصري‌آلاشتي/ آرشيو عكس همشهري
آرامگاه «چلبي‌اوغلي» در نزديكي سلطانيه قرار دارد. اين بنا از دو بخش خانقاه و مقبره تشكيل شده كه جدابودن آن‌ها نشان مي‌دهد در يك زمان ساخته نشده‌اند.
برخي از محققان بناي خانقاه را مقدم بر مقبره‌ي سلطان‌چلبي مي‌دانند و بعضي نيز تاريخ احداث مقبره را جلوتر مي‌دانند. پس احتمالاً سال ساخت اين بنا بين سال‌هاي 657 و 683 هجري قمري بوده و تاريخ 733 قمري كه روي كتيبه‌ي آرامگاه نوشته شده، سال نوشتن كتيبه است، نه ساخت آرامگاه.
عكس: آرشيو عكس روزنامه‌ي همشهري
معبد سنگي «داش‌کَسَن» كه در بين گردشگران به «معبد اژدها» مشهور است، از ديدني‌هاي بي‌نظير زنجان است كه در 15كيلومتري جنوب‌شرقي سلطانيه قرار گرفته است. طرح اژدهاي سنگي روي ديواره‌ي اين معبد، شبيه به معابد چيني است، اما درواقع يادگاري باستاني از دوره‌ي ايلخانيان است.
اين نقش اژدها كه در هيچ‌كجاي ايران شبيه آن وجود ندارد، حدود پنج متر طول و حدود يك و نيم متر ارتفاع دارد.
معبد داش‌كسن در کنار شهر قديم سلطانيه، گنبد سلطانيه، آرامگاه چلبي‌اوغلو و آرامگاه ملاحسن کاشي، در مجموع محور فرهنگي‌تاريخي سلطانيه را تشکيل مي‌دهد.
جغوربغور
مردم زنجان هم مثل ساكنان ديگر بخش‌هاي ايران، غذاها و خوراكي‌هاي خوش‌مزه‌‌اي دارند؛ جغوربغور، خورش آلوچه با مرغ، پيازو، بوغداآشي، آش‌ترش، آش‌شير، شش‌انداز، كله‌جوش، كشك‌بادمجان، علم‌سلات و حلواي اوماج، از خوش‌مزه‌ترين خوردني‌هاي آن‌هاست.
غار كتله‌خور/ عكس: ساتيار امامي، آرشيو عكس روزنامه‌ي همشهري
غار «كَتَله‌خور» غاري خشكي‌آبي است كه در شهرستان خدابنده قرار دارد. اين غار شگفت‌انگيز و زيبا را نخستين‌بار گروهي از كوه‌نوردان سرشناس در بهار سال 1331خورشيدي كشف كردند و حالا مكاني براي گردش است و به سه بخش فرهنگي، تفريحي و ورزشي تقسيم‌بندي شده است.
چاقوي زنجان/ عكس: مهدي بيات/ آرشيو عكس روزنامه‌ي همشهري
صنعت يا هنر چاقوسازي، هميشه بخشي از فرهنگ زنجان بوده و نسل به نسل و سينه به سينه منتقل شده و مهم‌ترين سوغاتي اين استان به‌شمار مي‌رود. اين چاقوها از فولاد استيل سخت و ضدزنگ و محکم تهيه مي‌شود که پس از چکش‌کاري و گداختن، به چاقويي کاملاً سخت تبديل مي‌شود.
قلعه‌ي بهستان/ عكس: ميلاد فيروزان، آژانس عكس همشهري