حدود 2 ماه بعد از شکایت ایران از آمریکا به لاهه، این دیوان رأیی به نفع جمهوری اسلامی ایران داده است و به ایالات متحده آمریکا دستور (دستور موقت) داده که تا تعیین تکلیف رأی نهایی این دیوان، اقدامات تحریمی‌اش علیه ایران را متوقف کند. بلافاصله بعد از اعلام این حکم مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا که زمانی گفته بود حقوقدانان کشورش با تمام قوا در دیوان لاهه حضور پیدا کرده و از مواضع آمریکا دفاع می‌کنند با عصبانیت گفت که دادگاه لاهه صلاحیت چنین حکمی را ندارد.
او گفت کشورش می‌خواهد از پیمان مودت بین ایران و آمریکا خارج شود. این پیمان 60 سال پیش امضا شده است. در این رأی، دیوان بین‌المللی دادگستری با بررسی درخواست قرار موقت ایران، آمریکا را به رفع تحریم‌های اقلام انسان‌دوستانه، دارویی، کشاورزی و هوانوردی ملزم کرد و از طرفین خواست از اقدامی که مناقشه را تشدید کند، بپرهیزند.
عبدالقوی یوسف، رئیس لاهه روز گذشته قبل از صدور دستور موقت گفت: براساس چند بند پیمان، طرفین از اعمال محدودیت تجاری و مالی بر یکدیگر منع شده‌اند. بر این اساس، برخی از اقدامات ایالات متحده ازجمله لغو مجوز مبادلات تجاری با ایران و اعمال محدودیت بر انتقال اقلام به ایران، می‌تواند در تناقض برخی از مفاد پیمان باشد.
وی افزود: تصمیم ایالات متحده برای خروج از توافق هسته‌ای و احیای بخشی از محدودیت‌ها ازجمله لغو مجوز واردات از ایران و مبادلات مالی با این کشور، می‌تواند برخی از حقوق ایران در پیمان مودت را محدود کند. پیش از این 4جلسه دادگاه رسیدگی به طرح دعوای ایران بر سر تحریم‌های آمریکا پنجم تا هشتم شهریورماه در این دیوان برگزار شده بود و حقوقدانان و وکلای دوطرف هریک در 2 روز جداگانه به دفاع از مواضع حقوقی کشورشان پرداخته بودند.
در روند رسیدگی به این پرونده، آمریکا معتقد بود دیوان لاهه صلاحیت رسیدگی به این دعوا را ندارد و در مقابل ایران خواستار دستور موقت تا تعیین تکلیف پرونده شده بود. دولت جمهوری اسلامی ایران در تاریخ ۲۵ تیرماه ۱۳۹۷ و در واکنش به اقدام دولت آمریکا در اعمال مجدد تحریم‌های غیرقانونی یکجانبه علیه تهران، شکایتی را علیه این کشور با استناد به نقض مفاد عهدنامه مودت تقدیم لاهه کرده بود. دونالد ترامپ 18 اردیبهشت‌ماه از برجام خارج شده و دستور به بازگشت تحریم‌ها علیه ایران داده بود.
- غایب لاهه
پیش از این همشهری از قرائنی سخن گفته بود که نشان می‌داد ادله آمریکا در لاهه ضعیف است و احتمالا رأی دستور موقت به نفع ایران صادر خواهد شد. دهم شهریورماه، همشهری در خبری اختصاصی نوشته بود: در اتفاقی نادر قاضی آمریکایی که از سال ۲۰۱۰ قاضی ثابت دیوان بین‌المللی دادگستری است، حاضر نشد در جلسات بررسی شکایت ایران از آمریکا، از کشورش دفاع کند.نهایتا دیوان مجبور شد یک قاضی ویژه برای آمریکا معرفی کند.
خوآن دونوگو (Joan Donoghue) حقوقدان، وکیل و قاضی اهل ایالات متحده آمریکاست که در 4روزی که دیوان بین‌المللی دادگستری مشغول بررسی شکایت ایران از آمریکا بود، در دادگاه حضور نداشت. یک منبع آگاه در گفت‌وگو با همشهری با اعلام این خبر گفته بود: شاید دلیل غیبت این قاضی آمریکایی این باشد که ادله وکلای آمریکایی در دفاع از تحریم‌های آمریکا آنقدر ضعیف بوده که این قاضی نمی‌توانسته از آن دفاع کند.نکته جالب‌تر آنکه چارلز براور، قاضی اختصاصی آمریکا در دیوان لاهه که کشورش طرف دعواست هم به نفع استدلال حقوقی ایران رأی داده و گفته ایالات متحده باید موانع صدور اقلامی که بشردوستانه توصیف شده را از ایران بردارد.
- دستور موقت چیست؟
حقوقدانان به تصمیم دیروز لاهه «دستور موقت» می‌گویند. دستور موقت به این معناست که دادگاهی قبل از آنکه به دعوایی رسیدگی کند، دوطرف را از ادامه دعوا و درگیری منع می‌کند تا بتواند سر فرصت به اختلافات آنها رسیدگی کند. این منع موقت به این منظور است که خسارتی به فرد یا کشوری زده نشود که نتوان در آینده و پس از رأی نهایی دادگاه آن را جبران کرد.
براساس موازین حقوقی لاهه، هنوز 2 مرحله دیگر تا صدور رأی نهایی لاهه علیه آمریکا مانده است اما همین دستور موقت هم لازم‌الاجراست. نخستین مرحله که باید لاهه به آن رأی دهد صدور حکم صلاحیت دیوان است که روز گذشته به آن اشاره شد اما رأی به صلاحیت نهایی دیوان داده نشد.
مرحله دوم و نهایی هم رسیدگی به ماهیت دعواست که نهایتا منجر به حکم می‌شود. شکایت ایران براساس عهدنامه مودت که در سال 1334بین دو کشور برقرار شده، صورت گرفته است.
این عهدنامه برای طرفین معاهده متضمن تعهداتی در حمایت از اتباع یکدیگر در قلمرو سرزمین طرف دیگر ازجمله در زمینه واردات و صادرات، نقل و انتقالات پولی، رعایت حقوق و منافع مکتسبه و منع رفتار تبعیض‌آمیز و همچنین آزادی تجارت بین 2سرزمین است.
- دوشنبه، دوباره نوبت ایران است
ایران شکایت دیگری هم از آمریکا دارد که به‌زودی و احتمالا از روز دوشنبه هفته آینده روی میز لاهه قرار می‌گیرد. برخی منابع آگاه در گفت‌وگو با همشهری می‌گویند لاهه احتمالا بعد از صدور دستور موقت علیه آمریکا تحت فشار است و در این پرونده جدید کمی جانب آمریکا را خواهد گرفت. اول اردیبهشت ۱۳۹۵ دیوان عالی آمریکا با صدور رأیی به دادگاه‌های این کشور اجازه داد که در رسیدگی به دادخواهی قربانیان جرایم به ادعای آنها تروریستی تا سقف ۲ میلیارد دلار از دارایی‌های بلوکه‌شده ایران برای پرداخت غرامت استفاده کنند.
از این رأی دیوان عالی آمریکا با عنوان راهزنی مدرنِ اموال مردم ایران یاد شد. ظریف، وزیر امور خارجه ایران در همان مقطع اعلام کرد ایران رأی دیوان عالی آمریکا را به رسمیت نمی‌شناسد. ۲۸ خرداد ۱۳۹۵، دیوان بین‌المللی دادگستری اعلام کرد که دولت ایران از دولت آمریکا پیرامون تلاش برای تصرف مستقیم اموال و منافع ایران و نهاد‌های ایرانی شامل بانک مرکزی، شکایت کرده است. درواقع محور این طرح شکایت ایران همان دستبرد 2 میلیارد دلاری آمریکا بود که از منظر ایران نقض عهدنامه مودت نیز محسوب می‌شد. پیشتر برخی منابع اعلام کرده بودند، زمان رسیدگی به شکایت ایران از آمریکا در لاهه پیرامون پرونده دستبرد 2 میلیارد دلاری، ۸ تا ۱۲ اکتبر 2018 (۱۶ تا ۲۰ مهر ۱۳۹۷) خواهد بود. با این حال ظاهرا باید منتظر روز دوشنبه و روند رسیدگی لاهه به این پرونده هم بود.
- استقبال وزارت خارجه از حکم دیوان
وزارت خارجه در واکنش به صدور قرار موقت از سوی دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه در پرونده شکایت دولت جمهوری اسلامی ایران علیه ایالات متحده بیانیه‌ای را منتشر کرد. در این بیانیه آمده است: ایران با استقبال از تصمیم دیوان بین‌المللی دادگستری به‌عنوان رکن اصلی قضایی سازمان ملل متحد و صدور قرار موقت این محکمه علیه اقدام غیرقانونی دولت آمریکا در بازگرداندن تحریم‌های یکجانبه که با خروج این کشور از برجام صورت گرفت، تصمیم دیوان را که با اتفاق آرا اتخاذ شده است،
نشانه بارز دیگری در تأیید حقانیت جمهوری اسلامی ایران و غیرمشروع و ظالمانه بودن تحریم‌های آمریکا علیه مردم و شهروندان کشورمان می‌داند. در ادامه این بیانیه آمده است: این محکمه جهانی با تصریح بر اینکه قراری که صادر کرده، الزام‌آور و لازم‌الاتباع بوده و موجد تعهدات بین‌المللی است، اعلام کرد که دولت ایالات متحده ملزم است طبق تعهدات بین‌المللی خود موانع ناشی از اقداماتش به موجب تصمیم‌های غیرقانونی که با خروج از برجام اتخاذ کرده، ازجمله موانعی که در مسیر روابط تجاری ایران در حوزه‌های مشخصی برقرار کرده را برطرف نماید.
- دیوان باید به سایر حوزه‌ها توجه می‌کرد
«جمشید ممتاز» قاضی اختصاصی ایران در بیانیه‌ای تفصیلی که در ارتباط با صدور قرار موقت به دیوان ارائه کرده، نظرات خود را تشریح کرده است. وی با اشاره به اینکه به قرار صادره دیوان رأی مثبت داده است، تأکید کرده که ضرورت داشت دیوان به سایر حوزه‌های مهم ازجمله فروش هواپیما و اجرای سفارش‌هایی که تاکنون صورت پذیرفته می‌پرداخت. ممتاز همچنین در این بیانیه گفت: مناسب بود دیوان بین‌المللی دادگستری آمریکا را ملزم می‌ساخت از اقداماتی که شرکت‌ها و اتباع کشورهای ثالث را از داشتن روابط تجاری با آمریکا بازمی‌دارد، خودداری کند.
به گفته وی بر مبنای گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌عنوان نهاد ذیصلاح فنی، اعتبار توجیهات آمریکا برای وضع مجدد تحریم‌ها زیر سؤال می‌رود. ممتاز همچنین مشروعیت تحریم‌های ثانویه ایالات متحده را از منظر حقوقی به چالش کشیده است، زیرا دامنه فراسرزمینی داشته و هدف آنها اثرگذاری مستقیم بر نحوه چینش روابط خارجی دولت‌های حاکم و مستقل است و این نقض اصل بنیادین عدم‌مداخله به نحو مصرح در منشور ملل متحد است.
- آمریکا باید از حکم تبعیت کند
معاون حقوقی رئیس‌جمهور با اشاره به‌احتمال تبعیت نکردن آمریکا از رأی دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) با توجه به صحبت‌های اخیر دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا علیه دیوان بین‌المللی کیفری (ICC) و احتمال برخورد مشابه درباره حکم دادگاه لاهه به همشهری گفت: حرف جسارت‌آمیزی که دونالد ترامپ در سازمان ملل زد به همه مراجع بین‌المللی برمی‌گردد. او ممکن است از دادگاهی بدش بیاید و به آن توهین هم بکند؛
این ربطی ندارد و دادگاه حکمش را داده است و اعضای سازمان ملل متحد باید از این حکم تبعیت کنند، چون همه عضو سازمان ملل متحد هستند و دادگاه لاهه نیز ارگان آن محسوب می‌شود. دیوان بین‌المللی دادگستری یک مرجع بین‌المللی است و از آن بالاتر نیز موجود نیست. لعیا جنیدی گفت: این دادگاه رأی خود را صادر کرده است و باید مفاد رأیش را رعایت کنند، در غیراین صورت آن را نقض کرده‌اند. اگر آمریکا خودش را در جایگاه ناقض احکام این دادگاه قرار دهد، یعنی موضع او نامشروع خواهد بود. به‌نظر من این هم به اعضای ملل متحد در پیگیری و رعایت برجام قدرت می‌دهد و هم به شرکت‌هایی که می‌خواهند در ایران فعالیت کنند موقعیت بهتری می‌دهد.
- محمدجواد ظریف وزیر امورخارجه ایران
دادگاه عالی سازمان ملل حکم داد که آمریکا باید به تعهداتی که با وضع مجدد تحریم‌ها علیه مردم ایران هنگام خروج از برجام نقض کرده است، پایبند باشد. شکستی دیگر برای آمریکای معتاد به تحریم و یک پیروزی برای قانون.
- رضا نصری کارشناس حقوق بین‌الملل
مهم‌ترین بخش حکم دادگاه لاهه ؛ طرفین از مبادرت به هر اقدامی که ممکن است - تا صدور رأی نهایی - مناقشه بین دو کشور را تشدید کند خودداری کنند. آمریکا باید از وضع تحریم‌های نفتی و تحریم‌های جدید خودداری کند.
- بهمن کشاورز حقوقدان
همچنان‌که در حقوق داخلی بعضی از قرارها را «قرار قرینه» می‌نامیم و صدور آنها دال بر حقانیت یک طرف و محکومیت طرف دیگر تلقی می‌شود؛ این قرار دستور موقت از باب قرینه بودن امید به گرفتن نتیجه مثبت را بیشتر می‌کند.
- اسفندیار باتمانقلیچ کارشناس دیپلماسی تجاری در لندن
دیوان لاهه، آمریکا را به‌خاطر تحت فشار قرار دادن ایران در زمینه تامین اقلام بشردوستانه محکوم کرده است. این را باید یک لحظه تاریخی در تاریخ تحریم‌های اقتصادی دانست. دیوان تضمین‌های آمریکا را بی‌ارزش دانسته است.