اما با ظهور صنعت چاپ در سال ۱۴۳۹ که به «انقلاب گوتنبرگ» شهرت دارد، مفهوم سواد رسانهای موردتوجه قرار گرفت. در واقع انقلاب گوتنبرگ به «شکل‌گیری رسانه‌های ارتباط جمعی نوشتاری» منتهی شد و امکان تکثیر ایده‌ها و اطلاعات را در سطحی گسترده‌تر محقق ساخت. اما در دهۀ پایانی قرن نوزدهم، با ظهور سینما، امکان تولید تصاویر متحرک فراهم شد و به‌دنبال آن، اختراع رادیو و فراگیر شدن آن در اوایل قرن بیستم و همچنین ظهور تلویزیون و پخش نخستین برنامۀ تلویزیونی در سال ۱۹۳۷، نقطۀ عطف دیگری برای محتوای رسانهای و به‌تبع آن، سواد رسانهای محسوب می‌شود. اما اصطلاح «سواد رسانهای» در دهه ۱۹۶۰ مطرح شد که در آن، «افراد به‌عنوان مخاطب و نه کاربر» در نظر گرفته می‌شدند. در ادامه، در اواخر قرن بیستم و همزمان با ظهور و گسترش فناوری‌های فضای مجازی، تغییر بنیادینی در مفهوم سواد ایجاد شده و درواقع «سواد به سطح کنش فعال و آگاهانۀ کاربران کشیده شده و نوعی همترازی بین سواد و کاربر به‌وجود آمده» است و شاهد ظهور مفاهیمی همچون سواد اطلاعاتی، سواد دیجیتال، سواد رایانه، سواد فناوری، سواد مجازی (اینترنتی) و سواد دوفضایی هستیم (عاملی، ۱۳۹۳ ی).
به‌طور عمومی، سواد رسانهای «نوعی درک متکی بر مهارت است که بر اساس آن می‌توان انواع رسانه‌ها و انواع تولیدات آنها را شناخت و از یکدیگر تفکیک و شناسایی کرد». در تعریفی دیگر، سواد رسانهای، «دانش و مهارت موردنیاز برای درک تمامی رسانه‌ها و فرمت‌هایی است که داده، اطلاعات و دانش تولید، ذخیره، مرتبط و ارائه می‌شود» (لائو، ۲۰۰۶: ۷). بر این اساس، فرد دارای سواد رسانهای، «کسی است که بتواند در مورد آنچه در کتب، روزنامه‌ها، مجلات، تلویزیون، رادیو، فیلم، موسیقی، تبلیغات تجاری، بازی‌های رایانه‌ای، اینترنت و فناوری‌های نوظهور می‌بیند یا می‌شنود، انتقادی بیاندیشد» (لوینگستون، ۲۰۰۴). بر این اساس، هدف سواد رسانهای، «دادن قدرت کنترل برنامه‌های رسانه به افراد» (پاتر، ۱۳۸۵: ۲۲) و همچنین «سنجش نسبت هر محتوا با عدالت اجتماعی» است (شکرخواه، ۱۳۸۸).
زمانی از سواد در یک حوزه صحبت می شود که بدون آن زندگی و کار مفید و موثر امکان پذیر نباشد. وقتی از جهان رسانه ای شده جدید صحبت می کنیم، زندگی در این جهان بدون سواد رسانه ای موجب می شود که قدرت تشخیص و تحلیل و همچنین بهره گیری مفید و موثر از داده های رسانه ای شده امکان پذیر نشود. سواد اساسا یک توانائی است که سایر توانائی های غیر فعال را فعال و فرد را از یک عنصر کنش پذیر یک سویه به کنش گر فعال تعاملی تبدیل کند. خصوصا زندگی در شهر هوشمند نیازمند توانائی های گسترده تری است که فرد را به شهروند "شهرهوشمند" تبدیل کند. بر این اساس یونسکو الگویی را برای سواد رسانه ای و اطلاعاتی معرفی کرده است که نیازمند بومی سازی متناسب با اکوسیستم ارزشی، فرهنگی و اجتماعی جوامع است.
- الگوی چارچوب سواد رسانهای و اطلاعاتی یونسکو
یونسکو مفهوم جدیدی از سواد رسانهای و اطلاعاتی را با گردهم‌آوردن مفاهیمی همچون سواد رسانهای، سواد اطلاعات و سواد دیجیتال و فناوری اطلاعات و دیگر مفاهیم مرتبط تحت یک مفهوم کلان‌تر و چتری معرفی کرده است. یونسکو سواد اطلاعاتی و سواد رسانهای را در امتداد سواد دیجیتال و فناوری اطلاعات به‌مثابه مفهومی مکمل و یکپارچه‌شده در مفهومی ترکیبی دیده است. البته یونسکو این امر را نیز مورد توجه قرار داد که آن مفاهیم هر یک مفهومی مستقل هستند که هویت خود را دارند.
در این الگو سه سطح اصلی جامعه، نهادی و فردی در حوزه سواد رسانهای و اطلاعاتی مطرح است. در سطح جامعه که سطح کلان الگو است، تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران سواد رسانهای و اطلاعاتی مورد توجه هستند. در سطح نهادی سواد رسانهای و اطلاعاتی به برنامه‌ریزان آموزشی و همچنین نهادهای تربیت معلم توجه شده است. در سطح خرد سواد رسانهای و اطلاعاتی نیز به معلمان و دیگر شهروندان پرداخته شده است.
سواد رسانهای و اطلاعاتی، ترکیبی از دانش‌ها، نگرش‌ها، مهارت‌ها و تجربیات مورد نیاز برای دستیابی، تحلیل، ارزیابی، استفاده، تولید و برقراری ارتباط با اطلاعات و دانش به صورت خلاقانه، قانونی و اخلاقی با تاکید بر حقوق انسانها اطلاق شده است. افراد باسواد رسانهای و اطلاعاتی میتوانند انواع مختلف رسانه‌ها، منابع و مجراهای اطلاعاتی را در زندگی خصوصی، شغلی و عمومی خود به کار برند. آنها می‌دانند چه موقع وبه چه اطلاعاتی نیاز دارند، برای چه، کجا و چگونه میتوانند به آن دست پیدا کنند. آنها درک می‌کنند چه کسی و چرا اطلاعات را تولید کرده و نیز نقش، مسئولیت و عملکرد رسانه و فراهم‌کنندگان اطلاعات را درک می‌کنند. آنها میتوانند اطلاعات، پیام‌ها، اعتقادات و ارزش‌هایی که در رسانه و هر تولید کننده دیگر محتوا نقل شده را تحلیل و اطلاعات را ارزش‌گذاری کنند (بیانیه مسکو درباره سواد اطلاعاتی و رسانهای، ۲۰۱۲).
شکل ۱: ذینفعان اصلی مدل برآورد و بررسی سواد رسانهای و اطلاعات یونسکو
آنچه در این مدل مورد توجه قرار می گیرد سطح خرد یا سطح فردی است که به بررسی و مطالعه پیرامون معلمان، افراد و همه شهروندان می پردازد. در این سطح صلاحیت ها و شایستگی های افراد در سه سطح سواد رسانه ای و اطلاعاتی مورد توجه است که عبارتند از:
• دسترسی به و بازیابی رسانه‌ها و اطلاعات؛ کاربر به صورتی مؤثر و کارآ به رسانه و اطلاعات دسترسی دارد؛
• ارزیابی و درک رسانه‌ها و اطلاعات؛ کاربر اطلاعات را به صورتی انتقادی و با داشتن صلاحیت لازم درک و ارزیابی می‌کند.
• استفاده از و ارتباط‌گیری با رسانه‌ها و اطلاعات؛ مهارت این مؤلفه شامل مهارتهای مؤلفه-های فوق (دسترسی، ارزیابی و درک و استفاده از و ارتباط‌گیری با رسانه‌ها) نیز می‌شود.
زیست‌بوم مفهومی سواد رسانهای و اطلاعاتی یونسکو شامل گستره وسیعی از سوادهای مختلف است که ازجمله آنها سواد پایه، سواد دیجیتال، سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات و امنیت اینترنت، سواد اطلاعاتی، سواد کتابخانه‌ای، سواد رسانهای، سواد خبری و تنوع فرهنگی و دیگر انواع سواد می‌باشد(بیانیه مسکو درباره سواد اطلاعاتی و رسانهای، ۲۰۱۲).
شکل ۲: زیست‌بوم مفهومی الگوی سواد رسانهای و اطلاعاتی یونسکو
- شهروند باسواد در شهرهای‌های هوشمند
در الگوی سه‌سطحی سواد رسانهای یونسکو، در سطح خرد به شهروندان تمرکز شده است. باید توجه داشت که با پیشرفت‌های فناورانه و هوشمندتر شدن و متصل شدن همه‌چیزها اعم از افراد، اشیاء، داده/اطلاعات و فرایندها، قابلیت بالقوه و بالفعل شهروندان برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های عظیمی که محیط زندگی جدید به همراه دارد، از اهمیت برخوردار است. لذا یک شهر هوشمند نیاز به شهروندان باسوادی دارد که نسبت به عملکردهای چنین شهری مطلع باشند و مهارت‌ها و توانایی‌های لازم برای منتفع شدن از آن را داشته باشند.
بر این اساس، یک شهر دارای سواد رسانهای و اطلاعاتی از یک سو متکی بر زیرساخت سخت‌افزاری و فناورانه است و باید زیرساخت‌های فناورانه و نهادها و خدمات و برنامه‌های لازم را تأمین کند و از سوی دیگر، شهروندان سواد عمومی لازم را برای کاربری و استفاده از خدمات ارائه شده داشته باشند. منظور از سواد عمومی نیز، توانایی‌هایی است که در سطح دانشی، مهارتی و تحلیلی-انتقادی، کاربران را قادر می‌کند تا نسبت به محتوای دریافتی، از مسئولیت‌پذیری، بهره‌وری مناسب و انتخاب‌های منتهی به تأمین سلامت و تعالی اجتماعی برخوردار باشد. در همین جهت و هدف گیری است که ارزش های اسلامی طرح می شود و هدف از سواد رسانه ای و در سطح گسترده تر سواد اطلاعاتی و سواد مجازی، تامین ارزش های اسلامی بعنوان هدف متعالی سواد طرح می شود. جامعه سالم و الهی، جامعه ای است که نوع مصرف محتوا و داده آن نیز متناسب جامعه الهی و توحیدی باشد.
بدیهی است لازمه رشد و پیشرفت در جهان دو فضایی شده جدید، برخورداری از سواد های جدید و در عین حال تامین زیرساخت های فناورآنه هم در در سطح سخت افزار و هم در حوزه نرم افزارها، اپلیکیشن ها و پلت فرم های هوشمند و پیشرفته جدید است.
در راستای توسعه مفهومی سواد رسانهای و اطلاعاتی در بستر شهرهای جدید الکترونیک و در سطح پیشرفته شهرهای هوشمند سمینار سواد رسانهای و اطلاعاتی با چهار سخنرانی مهم در هفتم آبان ۱۳۹۷ ساعت یک بعدازظهر در دانشکده مطالعات جهان توسط کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی: دو فضایی شدن جهان برگزار می‌شود.
* استاد گروه ارتباطات و مطالعات آمریکای دانشگاه تهران و رئیس کرسی یونسکو در فرهنگ و فضای مجازی