به گزارش خبرگزاری مهر، نشست معرفی و بررسی کتاب «گردشگری مذهبی؛ مبانی، رویکردها و راهکارها» با حضور نویسندگان کتاب، محمدحسین ایمانی خوشخو و مهدیه شهرابی فراهانی و همچنین حمید ضرغام بروجنی و شهاب طلایی به عنوان منتقد، چهارشنبه، ۲۴ بهمن ۱۳۹۷ در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار شد.
در ابتدای این نشست، محمدحسین ایمانی خوشخو، نویسنده کتاب با اشاره به جایگاه علم گردشگری در ایران گفت: در کشور ما سابقه علم گردشگری چندان زیاد نیست. اگر چه گردشگری همواره مورد توجه بوده است ولی وجه علمی گردشگری ده تا پانزده سال سابقه دارد و از زمانی که مجوز انجمن علمی گردشگری صادر شد علم گردشگری به رسمیت شناخته شد. این سابقه اندک فاصله ما با جهان را زیاد کرده و نیاز به حرکت‌های جهشی برای پر کردن این فاصله ضروری احساس می‌شود. در این میان پژوهشگرانی تلاش می‌کنند نظریاتی را ارائه دهند که حتی در جهان هم تازگی داشته باشد و همین امر در ارتقای آکادمیک گردشگری در این مدت کوتاه بسیار موثر بوده است.
این استاد دانشگاه درباره ضرورت تالیف این کتاب گفت: برای شکل‌گیری ساختارهای آکادمیک در زمینه گردشگری نیاز به تولید منابع بومی از جمله در زیرشاخه گونه‌های گردشگری مشاهده می‌شد و کتاب حاضر بر مبنای تلاش برای پاسخ‌دهی به این نیاز تالیف شده است. با گسترش رشته گردشگری در سطح آکادمیک کمبود و گاه فقدان منابع درسی در این زمینه آزاردهنده شده بود و من از سال ۱۳۹۰ ضرورت تدوین متون بومی در زمینه گردشگری را در دانشگاه و میان دانشجویانم مطرح می‌کردم. کتاب حاضر یکی از ثمرات تلاش برای پر کردن این خلاء بوده است. در جهان در زیرشاخه گردشگری مذهبی چندین کتاب تدوین و تالیف شده است ولی جوانبی که در کتاب حاضر وجود دارد تفاوت و تنوع عمده‌ای نسبت به آن کتاب‌ها دارد. در آن کتاب‌ها تمرکز بیشتر بر معرفی اماکن مذهبی و مواردی از این دست بود و از منظری اقتصادی به گردشگری مذهبی نگاه می‌کردند. نوع نگرش ما به این مقوله از جنسی دیگر بود و در عین حال به مباحثی مانند مدیریت گردشگری نیز در کتاب توجه کردیم.
ایمانی خوشخو در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به ضعف مدیریت در زمینه گردشگری گفت: ما فرصتهای فراوانی در زمینه گردشگری مذهبی داریم که بسیاری از آنها را تا کنون مغفول گذاشتیم. یکی از شهرداران مشهد در ادوار گذشته در حدود هفت یا هشت سال پیش گفته بود ما در شهر مشهد از بودجه مجاورین حرم برای زائرین خرج میکنیم. این اتفاق عجیب و دردناک است. مشهد به میزانی گردشگر مذهبی دارد که درآمد حاصل از حضور آنان در این شهر، در صورت مدیریت صحیح، برای اداره این شهر می‌تواند کافی باشد. در چنین شرایطی شنیدن اینکه از بودجه عمومی شهر برای خدمات‌رسانی به مسافران هزینه می‌شود تعجب برانگیز است. ما از منظر گردشگری مذهبی ظرفیت فوق‌العاده فراوانی داریم که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. راهپیمایی اربعین که هر سال برگزار می‌شود پرتراکم‌ترین فعالیت گردشگری در جهان است ولی این فرصت فوق‌العاده در زمینه گردشگری مذهبی به دلیل ضعف مدیریت در شرایطی قرار دارد که هر سال با بحران‌های فراوان مواجه می‌شود. بسیار مهم است که نگرش مدیران به مقوله گردشگری و به ویژه گردشگری مذهبی تغییر کند تا بتوانیم از فرصتهای حاصل از این موضوع بهره‌های لازم را ببریم.
این استاد دانشگاه همچنین با اشاره به اینکه کتاب مورد بحث، اولین اثر تالیفی از سوی نویسندگان ایرانی در زمینه گردشگری مذهبی محسوب می‌شود خاطر نشان کرد که این کتاب خالی از ضعف نیست و تنها به عنوان اولین گام در این مسیر باید به آن نگاه شود.
پس از ایمانی خوشخو، نوبت به مهدیه شهرابی فراهانی دیگر مولف اثر رسید تا توضیحات مقدماتی خود درباره کتاب را بیان کند. وی با اشاره به ضعف دانشگاه‌های ایران در زمینه علم گردشگری گفت: یکی از بزرگترین خلاءها در ایران عدم توجه به علم گردشگری است که این عدم توجه به پراکندگی خدمات‌رسانی به گردشگران منجر شده است. در چنین شرایطی نوشتن این کتاب به نوعی راه رفتن در تاریکی محسوب می‌شود و به همین خاطر احتمال دارد انتقادهای فراوانی به آن وارد باشد.
وی درباره تفاوت‌های کتاب «گردشگری مذهبی» با منابع خارجی در این زمینه گفت: رفرنس‌های خارجی در زمینه گردشگری مذهبی به طور عمده شامل جمع‌آوری مقالات پراکنده و مختلف در این زمینه هستند و از انسجام ساختاری بهره نمی‌برند. اما این کتاب به شکل سرفصل‌بندی شده و با این دید که در نهایت به یک منبع درسی تبدیل شود تالیف شد.
شهرابی دیگر تفاوت کتاب حاضر با منابع خارجی در این زمینه را چنین برشمرد:ما تا امروز کمتر نگاه ماهیتی و فلسفی به گردشگری داشته‌ایم. این کتاب سعی کرد این خلاء را پر کند. محور این کتاب انسان است و مسئله صنعت گردشگری در آن در اولویت نیست. به جهت محدودیت‌های حاصل از ساختار کتاب، نمی‌توانستیم در مباحث انسانش‌ناختی تمرکز بیشتری کنیم و به همین در یک فصل به این مقوله پرداختیم. در فصل بعدی کتاب به مرور امکان‌های گردشگری مذهبی از منظر ادیان و مذاهب توحیدی و همچنین آئین‌های هندو و بودا پرداختیم و در بخشی دیگر از کتاب به مباحث مدیریت گردشگری توجه کردیم. البته آنچه در این کتاب در زمینه مدیریت گردشگری آمده است تنها سرفصل‌ها و مبانی‌ای از این بحث محسوب می‌شود و به همین دلیل نام فصل را دریچه‌ای به مباحث مدیریت گردشگری گذاشتیم.
وی همچنین خاطرنشان کرد: مباحث مربوط به گردشگری مذهبی در کتاب حاضر تنها به شهرهایی که از منظر گردشگری اسلامی و تشیع مورد توجه هستند نمی‌شود. ما ادیان و مذاهب مختلف در ایران را مدنظر داشتیم و به همین دلیل به آئین‌های زرتشتیان در یزد یا آئین‌های یهودیان در همدان و... نیز در کتاب توجه کرده‌ایم.
شهرابی در پایان با اذعان به اینکه کتاب هنوز جای بهتر شدن و کاملتر شدن دارد، «گردشگری مذهبی» را ویراست نخست از کتابی دانست که امید است هر سال با ویرایش‌های تازه به‌روزرسانی شود.
در ادامه نشست، شهاب طلایی پژوهشگر حوزه گردشگری در مقام منتقد به بررسی اثر پرداخت. وی گفت: علی‌رغم آنکه عصر جدید، عصر گسست از معنویت تلقی می‌شود، مذهب هنوز جایگاه خود را در نیازهای سفر بشر دارد. شاید بیش از بک سوم سفرها در جهان با نیت مذهبی انجام می‌شوند.
وی درباره وضعیت گردشگری مذهبی در ایران گفت: ایران بیش از هشت هزار امامزاده دارد و مقبره بیست و چهار پیامبر در ایران است ولی ما هنوز نتوانسته ایم مدلی برای جذب و هدایت گردشگری مذهبی ارائه دهیم.
طلایی در تبیین جایگاه کتاب گردشگری مذهبی گفت: این کتاب جامعترین اثر در زمینه گردشگری مذهبی ایران است. نکته مثبت کتاب وحدت رویه و انسجام آن است. به گونه‌ای که خواننده متناسب با نیازش می‌تواند به بخشهای خاصی از کتاب مراجعه کند.
به گفته این پژوهشگر با توجه به تنوع و گستردگی مباحث در حوزه گردشگری و در این مورد گردشگری مذهبی، صرف جمعبندی و ارائه چیدمانی جامع از این مباحث متنوع و متکثر امتیاز دارد و این کتاب توانسته است جمعبندی مناسبی از مباحث مرتبط با موضوع ارائه دهد.
طلایی کتاب را ایران‌محور دانست و گفت: جاذبه‌های ایران نقطه تمرکز کتاب است که اثر را به اثری بومی تبدیل می‌سازد و این مزیت کتاب محسوب می‌شود. توجه به مقوله مدیریت گردشگری و ارائه مدل‌های علمی برای استانهایی که مقصد گردشگری مذهبی هستند از دیگر شاخصه‌های کتاب است.
این منتقد ایراداتی را هم به کتاب وارد دانست و گفت: این امکان وجود داشت که بخث‌های مدیریتی در کتاب گسترده‌تر و غنی‌تر شوند. همچنین برخی مطالب مانند تاریخچه‌های گردشگری که در فصول سه و چهار مندرج هستند می‌توانستند در هم ادغام شوند. همچنین جای برخی اماکن مانند امامزاده آقا علی عباس در کتاب کتاب خالی است. همین‌طور با وجود آنکه مقبره‌های بسست و چهار پیامبر در ایران واقع شده است کتاب توجهی به این امکان گردشگری نداشته است.
طلایی در پایان و در جمعبندی نقد خود گفت: به گمانم کتاب خوب و عمیق شروع شده ولی به سرعت جمع شده است و به همین دلیل مطالب فراوانی در مباحث مدیریتی ناگفته مانده‌اند.
پس از طلایی نوبت به دیگر منتقد حاضر در جلسه، حمید ضرغام بروجنی استاد دانشگاه علامه طباطبایی در رشته گردشگری رسید تا نظرات خود را درباره کتاب گردشگری مذهبی بیان کند.
ضرغام گفت: دکتر ایمانی همواره در مباحث گردشگری نوآور و خلاق بوده‌اند. جسارت و دانشی برای پرداختن به گردشگری مذهبی لازم است که آقای دکتر از آن بهره داشته‌اند. نگاه کتاب به گردشگری به خلاف نگاه غالب که گردشگری را از منظر اقنصادی میبیند، نگاهی فرهنگی است. این اثر همچنین دانش‌نامه‌ای برای گردشگری مذهبی محسوب می‌شود و از این نظر آموزنده و ارزشمند است. از هر جای کتاب که باز کنید حتما مطالب و نو و جذاب در آن پیدا می‌کنید و کتاب حاوی ابده‌های خوب برای تصمیم‌گبران و برنامه‌ریزان توسعه گردشگری. اشتغال و... است. »
وی نقطه ضعف کتاب را ایرادات ویرایشی آن و نیز تکرار نعل به نعل برخی مطالب در جاهای مختلف کتاب دانست و در پایان گفت: کتاب حاضر اولین اثر در حوزه گردشگری مذهبی در ایران محسوب می‌شود و از این منظر شایان تقدیر فراوان است.
پس از صحبت‌های ضرغام، ایمانی خوشخو نویسنده کتاب نکاتی را بیان کرد. وی گفت: ضرغام از پیشگامان نگاه فرهنگی به گردشگری است. نگاه فرهنگی هوشمندانه و درست است و می‌توان مخالفان گردشگری را با آن همراه کند.
وی همچنین گفت: ما سه سال است که کار میکنیم رویکرد معنوی به گردشگری را در میان مسئولین بیندازیم و خوشبختانه تاکنون اندکی تغییر در نگرش مسئولین مشاهد می‌شود. باید دانست تقویت نگاه فرهنگی به گردشگری و ایجاد زمینه برای بسط این نگاه، در نهایت بستر را برای اقتصاد گردشگری هم فراهم می‌کند و به همین دلیل می‌توان گفت نگاه فرهنگی به گردشگری با نگاه اقتصادی به این مقوله منافات ندارد.
ایمانی خوشخو با تذکر این نکته که جاذبه‌های ما فقط اماکن مذهبی نیست و آئین‌های مذهبی ما هم جذابیت گردشگری دارند گفت: من معتقدم دهه عاشورا می‌تواند بیشترین گردشگر را جذب ایران کند. گردشگری مبتنی بر آئین‌های مذهبی اکنون در حال جاافتادن است. هم‌اکنون مسئولین در یزد پذیرفته‌اند مکانی مجزا را در عزاداری عاشورای یزد به گردشگران خارجی که برای تماشای این مراسم به ایران می‌آیند اختصاص دهند و یا در مشهد گردشگران خارجی امکان ورود به صحن را یافته‌اند. یعنی پذیرش گردشگری که به تماشای مناسک مذهبی می‌آید در میان مسئولان ایجاد شده و این پذیرش روزی به دیگر شهرها هم تسری خواهد کرد.
ایمانی خوشخو با بیان این نکته که گردشگران خارجی شیفته تماشای عزاداری‌های ایران هستند گفت: من در یک سفر مطالعاتی، بخشی از فیلم عزاداری زنجان را در دپارتمانی در شهر منچستر در معرض دید قرار دادم. اولین سوالی که پس از تماشای فیلم که صحنه هماهنگ زنجیرزنی را نشان می‌داد شد این بود که کارگردان این برنامه که بوده است و دومین سوال این بود که چگونه می‌شود برای تماشای آن به ایران رفت. این میزان اقبال به مقوله گردشگری مذهبی تنها مشتی نمونه خروار است و مسئولان باید از این فرصت استفاده کنند.
و همچنین دلیل فقدان برخی مطالب در کتاب را محدودیت‌های نشر و لزوم کم کردن تعداد صفحات دانست و گفت: کتاب در ابتدا ۱۵۰۰ صفحه بود ولی مجبور شدیم خلاصه کنیم و خیلی از نکات حذف شد.
دیگر مولف کتاب مهدیه شهرابی فراهانی نیز در همین زمینه گفت: در بحث دریچه مدیریت که در انتهای کتاب آمده است، محدودیت مباحث به این دلیل بود که قصد کتاب ارائه شمایی کلی از مباحث بوده است. اگر بنا بود تمام مباحث مدیریتی ارائه شود کتاب تا چهار جلد هم ادامه پیدا می‌کرد. در مورد جاذبه‌های گردشگری هم مهمترین‌ها مدنظر بودند. همچنین در بحث آئین‌ها ما به طور خلاصه پرداخته‌ایم و اگر بنا بود به تفصیل به این موضوع بپردازیم یک جلد کامل باید به آن پرداخته می‌شد.
در ادامه نشست نجفقلی حبیبی رئیس اسبق دانشگاه علامه طباطبایی و از مهمانان نشست گفت: کتاب گردشگری مذهبی من را به وجد آورد. چون من تجربه کرده بودم که نگاه بدبینانه به گردشگری در میان مسئولان وجود دارد. اینکه نگرش ساختارهای مذهبی به گردشگری تغییر کرده جای خوشحالی دارد.
وی افزود: آرزو دارم ظرفیت فوق العاده ایران در زمینه گردشگری شکوفا شود. کسی به من می‌گفت گردشگری در یزد به دنبال یک هیئت مذهبی که نوع خاصی از مراسم مذهبی را اجرا می‌کرده می‌گشته است. این نشان دهنده ظرفیت بالای گردشگری مذهبی در ایران از جنبه‌هایی غیر از جنبه های معمول است.
حبیبی در پایان سخنان خود گفت: گردشگری مذهبی بسیار پرهزینه است و لازم است تا برای بهره معنوی و فرهنگی آن سازماندهی مناسبی وجود داشته باشد.
در ادامه نیکنام حسینی‌پور مدیرعامل خانه کتاب، به طرح برخی پرسش‌ها از نویسندگان و منتقدان پرداخت و پرسید: با توجه به اینکه ایران رنگین‌کمانی از اقوام و مذاهب است، چقدر به مذاهب دیگر غیر از تشیع در این کتاب پرداخته شده است؟ و از سوی دیگر ارزیابی کارشناسان حاضر در برنامه درباره مانع‌های جذب گردشگر مذهبی چیست؟
در پاسخ به سوالات حسینی‌پور، ضرغام بروجنی گفت: این کتاب اولین گام در زمبنه گردشگری مذهبی است و اینکه انتظار داشته باشیم همه جوانب در این کتاب مورد توجه قرار گیرد چندان با روح این کتاب همخوان نیست ولی به عنوان مبانی، این اثر کتاب ارزشمندی است.
ضرغام در پاسخ به سوال دیگر حسینی‌پور هم گفت: ما برای تبلیغ گردشگری جمهوری اسلامی تلاش‌های زیادی کرده‌ایم. تا کنون پایان‌نامه‌های بسیاری به الگوهای گردشگری جمهوری اسلامی اختصاص یافته و ویژگی‌های خاص جمهوری اسلامی لازم می‌سازد که نگاه خاصی به گردشگری آن وجود داشته باشد.
وی در پایان سخنانش گفت: کتابی توسط سازمان جهانی گردشگری با نام جاذبه‌های گردشگری کشورهای اسلامی منتشر شد. ما تلاش کردیم ایران را هم به کتاب وارد کنیم ولی به دلیل ذهنیت مبتنی بر تسنن پشت کتاب که تشیع را پس می‌زد کارمان سخت بود. یک سال تلاش کردیم تا بالاخره توانستیم مراسم عاشورا در یزد را وارد کتاب نمایبم. باید این تلاشها بیشتر شود و اگر ما نگاه فرهنگ گردشگری را تقویت کنیم آینده دلپذیری برای جمهوری اسلامی فراهم خواهد بود.
نشست نقد و بررسی کتاب گردشگری مذهبی، با پرسش‌هایی از حاضران در نشست و پاسخ‌هایی نویسندگان و منتقدین به پایان رسید.