هر چند همگان رشد سریع خدمات بانکداری اسلامی را تحسین می‌کنند و بر این که رشد بانکداری اسلامی از سایر بخش‌های بانکی جهان سریع‌تر است، صحه می‌گذارند، اما با بلوغ عرصه نظری بانکداری اسلامی، ابزارهای مطابق با شریعت اسلام از این پس برای رقابت با ابزارهای متعارف بانکی و رسیدن به سطح تولید انبوه، راه دشواری را در پیش دارند.
به عبارت دیگر، اکنون زمان تولید انبوه ابزارهای بانکداری اسلامی رسیده و دیگر دوره طفولیت آن سپری شده است و از این پس باید شاهد توان رقابتی ابزارهای مالی اسلامی با رقبای پرسابقه آن بود.
خدمات «سرمایه‌گذاری» و «ساختاریافته» مطابق با شریعت اسلام، 2 بخش دارای سریع‌ترین رشد در حوزه بانکداری سرمایه‌گذاری هستند.
هر دوی این حوزه‌ها از ورای گروه‌های متخصص تغییر ساختار ابزارهای بانکی متولد شده‌اند، با حمایت کارشناسان مالی و حقوقی، غنی‌شده‌اند و اکنون تقریبا به‌طور اجتناب‌ناپذیری به مُد روز تبدیل شده‌اند.
«حسین حُسان» مدیر گروه تغییر ساختار در دویچ‌بانک دوبی، برآورد می‌کند که تاکنون حدود 6 تا 7 میلیارد دلار ابزارهای بانکی تغییر ساختاریافته مطابق با شریعت اسلامی منتشر شده است.
این رقم، در برابر کل حجم ابزارهای بانکی متعارف منتشر شده، حتی اگر فرض کنیم که بازار سرمایه‌گذاری اسلامی بیش از 400 میلیارد دلار ارزش داشته باشد رقم بسیار ناچیزی است، البته در این شکی نیست که بازار ابزارهای مالی اسلامی با سرعت بالایی در حال گسترش است.
تقریباً تمامی بانک‌های معمول (غیراسلامی) به ابزارهای مالی اسلامی علاقه‌مند و حتی به حیطه آن وارد شده‌اند و حسان پیش‌بینی می‌کند درآمدهای بانک‌ها از ناحیه این بخش، تا سال 2010 سالانه 18 تا 20 درصد رشد خواهد کرد.
بانک‌های بین‌المللی در شرایط کنونی علاوه بر مناطق اسلامی به سرمایه‌گذاران بازارهای غربی نیز ابزارهای مالی اسلامی عرضه می‌کنند؛ اما در مناطقی همچون مالزی و خاور دور که زیرساخت‌های کار به علت برداشت‌های آزادانه‌تر از شریعت اسلام، بازتر است، رشد خدمات مالی اسلامی سریع‌تر است.
اکنون رشد خدمات مالی اسلامی در خاورمیانه بسیار سریع بوده و به زودی این منطقه به مهم‌ترین بازار ابزارهای مطابق با شریعت اسلام تبدیل خواهد شد.
نوآوری‌های سریع
تمرکز بر نرخ بهره در ایجاد ابزارهای سرمایه‌گذاری و تأمین مالی برای سرمایه‌گذاران مسلمان، به نوآوری‌های گسترده اخیر در عرصه صدور ابزارهای مالی اسلامی منتهی شده است.
علاوه بر رشد اوراق بهادار اسلامی (صکوک)، مؤسسات پوشش ریسک اسلامی نیز پای به عرصه وجود گذارده‌اند و کارگزاری‌های برجسته و واحدهای حسابداری مدیریت مطابق با شریعت با رشد جهشی مواجه شده‌اند.
توجهی که ساختار بانکداری سرمایه‌گذاری به بازار نوظهور ابزارهای تغییرساختاریافته اسلامی معطوف داشته است، نیز در گسترش چشمگیر نوآوری‌های اخیر در عرصه بانکداری اسلامی مؤثر بوده است.
در 12 ماه گذشته، تکنیک‌های مطابق با شریعت، بسیار دقیق‌تر و قوی‌تر شده‌اند. این نوآوری‌ها انواع جدیدی از دارایی‌ها و پرداخت‌ها را ایجاد کرده‌اند که به نوبه خود به جهش چشمگیر انتشار اوراق بهادار اسلامی منتهی شده است.
«شاون وینشتاین» رئیس بخش اوراق بهادار و ابزارهای مشتقّه بانک «بی.ان.پی پاریباس» می‌گوید: «بازار خدمات مالی اسلامی پتانسیل بسیار بالایی دارد. تاکنون ما عمدتاً روی سبدهای ساختاریافته مرتبط با اوراق بهادار کار کرده‌ایم که بر اساس آن سهام‌ها به‌طور خاصی گلچین شوند که مطابق با شریعت اسلام باشند. اما ما بر توسعه برخی ابزارهای کالایی مشابه نیز توجه داشته‌ایم و کار فراوانی نیز روی ابزارهای wrapper مطابق با شریعت انجام داده‌ایم که این موضوع ابزارهای مالی را قویا توسعه می‌دهد.»
ابزارهای نوآورانه
دو بانک «یو.بی.اس» و «دویچ‌بانک» در چند وقت اخیر برجسته‌ترین نوآوری‌ها را در عرضه خدمات بانکی اسلامی انجام داده‌اند. سپتامبر گذشته «یو.بی.اس» ابزاری کالایی ساختار یافته و مطابق با شریعت معرفی کرد.
این ابزار، یک سند سرمایه‌گذاری است که برای مشتریان مدیریت ثروت بانکی عرضه می‌شود. این سند با اعتبار 2 ساله به خریداران حداقل نرخ بازخرید ثابتی از اصل سرمایه‌گذاری را ارائه می‌کند. حداکثر نرخ بازخرید سند نیز 150 درصد است.
رقم بازخرید سند، توسط کارکرد سبدی از نفت، مس و نیکل با وزن یکسان تعیین می‌شود. این ابزار توسط تیم مدیریت ثروت و واحد فاینانس اسلامی بانک «یو.بی.اس» معرفی شده است.
دویچ بانک در 6 ماه اخیر چندین رکورد از خود به جای گذاشته و انواع جدیدی از پیشنهادات برای انطباق با قوانین اسلامی را در موضوعات پوشش ریسک (Hedge Fund)، تعهدات بدهی وثیقه‌دار (collateral febt obligations) و انواع دیگری از ابزارهای چندگانه ارائه داده است.
ابزار پیشنهادی «دویچ‌بانک» برای پوشش ریسک، کاملا قابل توجه است، چرا که بازار خدمات بانکی مدت‌ها است که در تلاش برای ارائه سرمایه‌گذاری‌های پوشش ریسک مطابق با شریعت اسلام است.
ساختار متفاوت
ساختار سرمایه‌گذاری «دویچ‌بانک» معادل اسلامی قرارهای معاوضه ارزی (Total return swap) است که برای فعالیت مؤسسات پوشش ریسک ارائه شده است که ساختار متفاوت اما نتیجه اقتصادی مشابهی دارد.
این ابزار تطابق داده شده با شریعت، به جای آن که بر قراردادهای معمول معاوضه ارزی بنا نهاده شده باشد، بر اساس نظام اسلامی «وعد» پایه گذارده شده است.
نحوه کار این ابزار بدین‌گونه است: بانک به مشتری اجازه می‌دهد در دارایی‌های نقدی مطابق با شریعت (مثلاً سهام‌های عادی) سرمایه‌گذاری کند و به جای بازدهی این دارایی‌ها از نرخ بازدهی دیگری (مثلا نرخ بازدهی مرتبط با عملکرد مؤسسه) استفاده کند (سواپ).
از آنجا که سرمایه‌گذاری مشتری مطابق با شریعت اسلامی است (چون در دارایی‌های مطابق با شریعت سرمایه‌گذاری کرده است) و تراکنش جایگزینی نیز در چارچوب اسلامی صورت می‌گیرد، در نتیجه بانک به شیوه جدید و مطابق با آیین اسلامی در زمینه انجام فعالیت‌های سنتی پوشش ریسک و تسویه حساب ابزارهای مشتقه دست می‌یابد، بدون آنکه نیاز به تجدید ساختار اوراق قرضه اصلی داشته باشد.
این مورد، مزیت خاص شیوه پیشنهادی «دویچ‌بانک» با دیگر پیشنهاداتی است که تاکنون برای اسلامی کردن فعالیت مؤسسات پوشش ریسک شده است.
حسان در این زمینه می‌گوید: تجربه نشان داده که فقط عده کمی از سرمایه‌گذاران برای استفاده از ابزارهای سرمایه‌گذاری مطابق با شریعت سازگاری ساختار این ابزارها را با شریعت اسلام ضروری می‌دانند و برای اکثر مشتریان مسلمان وجود یک پوشش اسلامی بر ابزارهای سرمایه‌گذاری متعارف، کافی است.
بازار انبوه جدید
حسان معتقد است بانک‌ها اکنون اکثر ابزارهای موردنیاز برای عرضه تمامی ابزارهای ساختاریافته سنتی بانکی برای سرمایه‌گذاران مسلمان را در اختیار دارند و به‌نظر نمی‌رسد دامنه ایجاد نوآوری‌های جدید در عرصه بانکداری اسلامی چندان بیش از این گسترش یابد بلکه، به‌نظر می‌رسد از این پس، ابزارها و شیوه‌هایی که اکنون مورد استفاده قرار می‌گیرد، بازتعریف خواهند شد و استانداردسازی‌های جدیدی به بازار عرضه خواهند شد.
«گریت بوسیت» مدیر بخش خاورمیانه دویچ‌بانک معتقد است: «بازار بانکداری اسلامی تقریبا در نقطه عطف نوآوری‌ها قرار دارد؛ در شرایط فعلی شیوه‌های تغییر ساختار به حد کافی انجام شده است تا بتواند پاسخگوی هر نوع ابزار مالی جدید باشد. از این پس شاهد گسترش استفاده از ابزارهای مالی اسلامی در بازار خواهیم بود و نوآوری‌های نظری در این زمینه به ندرت اتفاق خواهد افتاد.»
«اتحادیه بین‌المللی سواپ و مشتقات»، که نهاد کنترل بازار خارج از بورس 385 هزار میلیارد دلاری جهانی است نیز نسبت به تحولات عرصه بانکداری اسلامی بی‌تفاوت نیست. این اتحادیه هم‌اکنون به سختی در حال تلاش است تا راه‌هایی برای معامله ابزارهای مشتقه بر اساس شریعت اسلامی پیدا کند.
پیشرفت‌های این‌چنینی، آشنایی بیشتر بانک‌های غربی با اصول شریعت اسلام و گسترش استاندارد شدن نحوه انطباق ابزارهای بانکی با اصول اسلام، مطمئنا رشد بازار خدمات مالی اسلامی را سریع‌تر خواهد کرد.
سامانه‌ها، کارکنان، و زیرساخت‌های بانکی باید آنچنان گسترش یابند که دامنه عرضه ابزارهای مالی اسلامی به سطح انبوه برسد اما مطمئنا راهی طولانی برای عرضه انبوه ابزارهای اسلامی باقی مانده است.
منبع: The Banker