در پژوهش «اعتبار منبع در رسانه‌های اجتماعی؛ مطالعه موردی کانال‌های خبری تلگرام»، تعداد ۳۱۶۰ پُست خبری تلگرامی، با روش تحلیل محتوای کمی، مورد بررسی قرار گرفت و پژوهشگر، نتایج قابل تاملی از جمله درباره پیشی گرفتن سیلبریتی‌ها از سیاستمداران در خبرسازی و حضور جدی در عرصه اطلاع رسانی و یا نقش تاثیرگذار ابرکاربران در تولید اخبار ملی و بین المللی ارائه داد.
در جلسه دفاع دکتری قادر باستانی با راهنمایی دکتر اکبر نصراللهی که در دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال برگزار شد، پژوهشگر به بیان یافته‌های تحقیق پرداخت و گفت: شیوع اخبار ساختگی یا فیک در کانال‌های خبری تلگرامی، مترادف شده است با افول رسانه‌های جریان اصلی و برآمدن رسانه‌هایی که به شکل انبوه، متکثر شده‌اند، و چندان رغبتی به رعایت اصول حرفه‌ای و آرمانهای روزنامه نگاری ندارند. به همین سبب، تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جامعه ایران، تحت تأثیر مستقیم اخبار انتشار یافته در رسانه‌های اجتماعی قرار گرفته و اخبار بی اعتبار و ساختگی، حکمرانی و نظم اجتماعی را با چالش‌های متعدد روبرو ساخته است. همچنین گرایش رسانه‌های جدید به سودآوری و تسلیم شدن در برابر خواستههای صاحبان قدرت و سرمایه، بافتار خبری را به سمت تبلیغات در لباس خبر پیش برده است.
قادر باستانی، دانشجوی دکتری علوم ارتباطات اظهارداشت: با رشد رسانه‌های اجتماعی مبتنی بر موبایل و اثرگذاری آن بر افکارعمومی، و همزمان با آن، گسترش اخبار جعلی در فضای مجازی و اثرات روزافزون آن بر جوامع بشری، مطالعات اعتبار منبع از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. در این پژوهش تلاش بر این بود که تصویری شفاف از چگونگی اعتبار منبع در کانال‌های خبری تلگرام در ایران به مخاطبان ارائه شود. همچنین روشی برای نظام رتبه بندی کانال‌های خبری، با تاکید بر اعتبار منبع آن طراحی و عرضه شد.
وی افزود: تنوع و تعدد روزافزون اخبار و اطلاعات، انسان امروزی را در تنگنای بزرگی قرار داده و آزادی بی حد و حصر و ذرهای شدن نظام اطلاع رسانی که با پیشرفت های فناورانه حاصل شده، به نوعی آنارشیسم و از دست رفتن جریان اصلی جامعه از دست نخبگان انجامیده است.
مردم اطلاعات و دانش سیاسی خود را از رسانه‌ها به دست می آورند و این اطلاعات، پس از تحلیل و پردازش مستقیم توسط مخاطب یا با کمک رهبران فکری، مبنای دیدگاه ها، نگرش ها و در نهایت رفتار سیاسی مردم می شود و حالا با برآمدن رسانه‌های جدید، مسئولیت اجتماعی روزنامه نگاران و نقش آنان در شکل گیری افکار عمومی، دچار چالش جدی شده است و نخبگان در موضع انفعال قرار گرفته اند.
وی تصریح کرد: موضوع مهم تحقیق آن بود که متغیرهای صحت خبر، شفافیت و روشنی، سوگیری، بارمعنایی، باورپذیری، استراتژی برجسته خبری، تعدد گفتمانی، ساختار کلی خبر، سیاه نمایی و لحن پست خبری، به ما امکان مقایسه میان کانال‌های خبری تلگرامی را داد. هر کدام از کانالها وضعیت منحصر به فردی در این خصوص داشتند. هر کدام از کانال‌های خبری مورد بررسی در نقطه‌ای از پیوستار جای می گیرند؛ بنابراین در یک پیوستار، هر کانال خبری می‌تواند جایگاه مشخصی را به خود اختصاص دهد. این جایگاه با توجه به امتیاز کسب شده در تحلیل محتوا تعیین شده و از میانگین درصد اخبار صحیح، شفاف، فاقد سوگیری، دارای بار معنایی مثبت، باورپذیر، استراتژی واقع نمایی، دارای تعدد گفتمانی، ساختار کلی حرفه‌ای و فاقد سیاه نمایی، به دست آمده است. این نتیجه بخش کمی پژوهش است و میزان حرفه ای بودن هر کانال خبری موجود در پیام رسان تلگرام، می‌تواند با این روش مشخص می‌شود.
وی افزود: در بخش کیفی تحقیق، از فحوای مصاحبه تولیدکنندگان پیام و نیز متخصصان روزنامه نگاری و ارتباطات، این نتیجه حاصل شد که کانال‌های خبری تلگرام، با مسایل و مشکلات مختلفی مواجه هستند. اگر خلاصه‌ای از مطالب بیان شده توسط مصاحبه شوندگان را در پیوستار دیگری نمایش دهیم، این پیوستار می‌تواند طیفی از عدم مسئولیت پذیری تا مسئولیت پذیری را شامل شود و با متغیرهای قانونمداری، استقلال مالی، مرامنامه مکتوب و خویشتنداری، نشان داده شود.
باستانی خاطرنشان کرد: اگر این دو پیوستار را به صورت ماتریس نمایش دهیم، جایگاه هر کانال خبری معلوم می‌شود. در این ماتریس چهار منطقه سبز، نارنجی، زرد و قرمز وجود دارد که نشان دهنده وضعیت اعتبار منبع در کانال خبری است. اعتبار منبع، در جایی از این ماتریس مطلوب خواهد بود که رسانه به سمت مسئولیت پذیری و حرفهایگری میل کند.
وی اضافه کرد: در تحلیل محتوای اخبار، وجود مقادیر بالای اخبار فیک در عموم رسانه‌ها، کم توجهی به اعتبار منبع در برخی رسانه‌ها و غلبه نگاه غیرحرفه‌ای در تنظیم اخبار به دلیل بی توجهی به جامعیت اخبار و تنزل عناصر چرا و چگونه در اخبار، نشانههای وجود مشکل ساختاری در کانال‌های خبری جدید است و نیاز جدی به چاره اندیشی دارد.
این پژوهشگر تصریح کرد: طبق یافته‌های تحقیق، اثرگذاری خارج از قاعده سیلبرتیها و اَبَرکاربران بر فضای خبری، به طور مشخص و ملموس در تحلیل محتوا دیده شد. تغییری که در ارزش های خبری به وجود آمده و ارزش شهرت را بالاکشیده و در عنصر «که»، وجود درصد بالایی افراد معروف هنرمند و ورزشکار، نشان دهنده تحولی است که در رسانه‌های جدید به وقوع پیوسته و سمت و سوی اخبار را تغییر داده است. تحلیل محتوا نشان داد، بخش اعظم اخبار به سمت فشردگی پیش رفته که این امر، زوال متن و اهمیت تیتر را هویدا می سازد.
باستانی با بیان اینکه طبق یافته های تحلیل محتوا، بیشترین حجم اخبار کانال‌های تلگرامی را خبرهای ورزشی، فرهنگی و سرگرمی تشکیل می دهد، خاطرنشان کرد: از جمله یافته های مهم پژوهش این است که ۳۶.۲ درصد اخبار، فاقد منبع هستند، ۳۰.۳ درصد اخبار بررسی شده، لحن انتقادی دارد. فقط ۱۹.۹ درصد اخبار، بار معنایی مثبت دارد؛ ۳۵.۵ درصد منفی و ۴۴.۷ درصد خنثی است. در ۲۰.۸ درصد اخبار، از استراتژی بزرگ‌نمایی استفاده شده، ۲۳.۷ درصد اخبار، سیاهنمایی دارد و در کل ۲۶.۵ درصد اخبار، ساختار ایدئولوژیک داشته و صرفاً ۵۰ درصد اخبار، ساختار حرفه ای دارند.
وی گفت: پرسش پژوهش این بود که مؤلفههای اعتبار منبع در رسانه‌های اجتماعی چیست و مدل مفهومی اعتبار منبع چه ویژگیهایی دارد؟ طبق یافته‌های پژوهش، اعتبار منبع در کانال‌های خبری تلگرامی مورد بررسی، تحت تأثیر دو نوع عوامل برونزا و درونزا هستند. عوامل برونزا که در بیرون بستر رسانه، اثر می گذارد، شامل سه مقوله تحول در مفهوم اعتبار اطلاعات، کالایی شدن مخاطب و استیلای تبلیغات تجاری و نیز افول مسئولیت اجتماعی و حرفه ایگری است. عوامل درونزا که ناشی از خود رسانه، بر اعتبار منبع تأثیر دارد، شامل سه مقوله رهیافتن و در تولید سبک و محتوای خبر، دگرگونی در ارزشهای خبری و تغییرات در مفهوم سنتی دروازهبانی خبر است.
این پژوهشگر با بیان اینکه تغییر «عصر اطلاعات» به «عصر اعتبار»، تغییری است که انسان باید در برابر اخبار دروغین، اطلاعات غلط و روش‌های مختلف نشر اکاذیب، توانمند شود، تصریح کرد: شهروندی که در عصر دیجیتال به رشد و بلوغ رسیده است، نباید صرفاً در جستجوی «صحت» اخبار باشد، بلکه باید بتواند با پیگیری منابع اخبار و اطلاعات، اعتبارشان را ارزیابی کند. همچنین بتواند اهداف پخش‌کنندگان اطلاعات را ارزیابی کند و از برنامه‌ها و مقاصد افرادی که به این اطلاعات اعتبار می‌بخشند، آگاهی کسب کند.
وی افزود: پس هرگاه که می‌خواهیم اطلاعات و اخباری را باور کنیم یا مردود بشماریم، باید از خود بپرسیم: منبع این اطلاعات چیست؟ آیا این منبع معتبر است؟ چه مراجعی به آن‌ها اعتماد دارند؟ به چه دلیل باید به این مراجع اعتماد کنم؟ چنین سؤالاتی به ما کمک خواهند کرد تا با واقعیت در تماس باشیم و پرسیدن این سؤالات، بهتر از این است که منابع را به‌طور مستقیم بررسی کنیم تا از صحت اطلاعات اطمینان حاصل کنیم.
باستانی اظهار داشت: اخبار ساختگی، عمداً مخاطب را گمراه می‌کند و فریب میدهد. در خبر ساختگی، غالبا تیترهای چشمنواز یا گزارشهای خبری کاملاً جعلی به کار میگیرند تا خوانندگان مطلب را افزایش دهند، تعداد اشتراکگذاری آنلاین را بالا ببرند و میزان کلیک مطلب در اینترنت را بیشتر کنند. در مورد آخری، خبر را به شکل مطالب «محرک کلیک» درمیآورند که فارغ از درستی خبر، سود تبلیغاتی از این فعالیت ببرند. همچنین اخبار جعلی، پوشش رسانه‌های جدی را تضعیف و پوشش خبرهای مهم را برای روزنامه‌نگاران مشکل می‌کند.
دانشجوی دکتری رشته ارتباطات، در پایان دفاع از رساله خود، پیشنهاد کرد روشی که در این پژوهش برای سنجش و تعیین جایگاه کانال‌های خبری تلگرامی از لحاظ اعتبار منبع معرفی شده، توسط نهادهای آکادمیک و یا مدنی از جمله انجمن روزنامه نگاران و نظایر آن به کار گرفته شود و سالیانه گزارش وضعیت اعتبار منبع در کانال‌های خبری فعال در فضای مجازی، ارزیابی و به اطلاع عموم برسانند. این کار هم در تولیدکنندگان محتوا انگیزه رقابتی ایجاد خواهد کرد تا نقایص کاری خود را جبران کنند و در حد استاندارد ظاهر شوند و هم برای مخاطب، راهنمای خوبی است که کانال معتبر را از کانال غیرمعتبر تشخیص دهند.
وی افزود: در این پژوهش مشخص شد، رسانه‌های معتبر، رسانه‌هایی هستند که برای انتشار یک مطلب، پروتکل مشخصی دارند، یعنی قبل از انتشار مطلب، برای اطمینان از صحت محتوا، چند منبع باید آن مطلب را تأیید کنند. اغلب مؤسسات رسانه‌ای بین‌المللی، چنین پروتکلهایی را با حساسیت اجرا می‌کنند و اغلب، صحت خبر را فدای سرعت انتشار نمی‌کنند و رسانه‌های تلگرامی باید چنین چارچوب درستی برای فعالیت خبری خود تهیه کنند.
این پژوهشگر در پایان دفاع خود اظهار داشت: طبق یافته‌های این پژوهش، برخی رسانه‌های نامعتبر، علیرغم آمار بالای انتشار اخبار ناصحیح، دارای دنبال کننده و مخاطبان زیاد و نرخ بازنشر بالایی هستند. برای انتشار یک محتوای ساختگی، نیاز به آماده‌بودن فضای اجتماعی در جامعه، برای دریافت این‌گونه اخبار وجود دارد. سیاست رسانه ای در کشور، به‌ویژه نحوه فعالیت خبری سازمان صداوسیما و محدودیت‌های رسانه‌های بزرگ و رسمی، به نحوی است که مردم برای شنیدن اخبار ساختگی، آمادگی خوبی دارند؛ این مشکل با توسعه رسانه‌های موبایلی دو چندان شده است. متولیان امر لازم است، جوانب جامعه شناختی، روانشناختی و ارتباطی این معضل را به‌درستی کاوش و برنامه ریزی کنند. هرگونه تعلل و سهل‌انگاری در این امر، آسیبهای جدی به فرهنگ عمومی، رسانه‌ها و البته عامه مردم وارد خواهد کرد.
پس از پایان دفاع قادر باستانی از رساله اعتبار منبع در رسانه‌های اجتماعی، اعضای جلسه دفاع شامل دکتر اکبر نصراللهی، دکتر هادی خانیکی، دکتر اسماعیل سعدی پور، دکتر محمدرضا رسولی، دکتر داود نعمتی انارکی و دکتر سیدعلی رحمان زاده، وارد شور شدند و برای این رساله، نمره عالی منظور کردند.