- برداشت بیش از حد آب از منابع زیرزمینی
اقلیم خشک ایران و قرار گرفتن دوسوم این کشور در مناطق خشک، نیمه‌خشک و بیابانی نشان‌دهنده این حقیقت است که اغلب مراکز جمعیتی از جمله کلان‌شهرهای کشور در همین مناطق خشک قرار گرفته‌اند و تامین آب آنها وابسته به منابع زیرزمینی است، به‌ویژه آن‌که وضعیت منابع آبی کشور به‌خصوص تا قبل از بارندگی‌های اخیر در شرایط خوبی قرار نداشت. به همین دلیل منابع آب زیرزمینی به دلیل برداشت بیش از حد از چاه‌های غیرمجاز و اضافه برداشت‌های چاه‌های مجاز همراه با وقوع خشکسالی‌های سال‌های اخیر به وضعیت بحرانی رسید. هرچند بنا به گفته کارشناسان، دلایل دیگری چون برداشت از میدان‌های نفت و گاز و توسعه کشاورزی هم مسبب فرونشست هستند، در بین عوامل مؤثر در ایجاد این بحران به نظر می‌رسد که برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی مهم‌ترین عامل برای ایجاد فرونشست در بیشتر دشت‌های ایران محسوب می‌شود.
در این میان، عده‌ای با توجه به وقوع سیلاب‌ها و بارندگی‌های اخیر تصور می‌کنند که خطر فرونشست کاهش یافته است، در حالی که بنا به گفته «مهرداد اسماعیلی» استاد زمین‌شناسی، نشست زمین پس از وقوع سیلاب‌ها مساله‌ای مهم‌تر از قبل به شمار می‌آید، چون رطوبت زیاد باعث نرم شدن زمین می‌شود و احتمال نشست‌های موضعی به صورت نقطه‌ای و محلی در کنار سازه‌ها و بناهایی مانند پل‌ها بسیار محتمل است.
وی توضیح می‌دهد: زمانی که آب باران با خاک خشک در تماس قرار می‌گیرد، از حجم آن خاک کاسته می‌شود که به آن تراکم آبی می‌گویند. در واقع این عمل فرونشستی است که با سرعت بسیار انجام می‌شود و معمولا باعث نشستی به اندازه ۱۰ درصد ضخامت اولیه خاک می‌شود. ضمن آن‌که با بارش‌های زیاد و پی‌درپی و نفوذ آن به درون شکاف‌هایی که از فرونشست‌های زمین ایجاد شده است وزن آب ناشی از بارش‌ها به وزن کل لایه خاک اضافه می‌شود و لایه‌های زیرین خاک هم افزایش می‌یابد. اسماعیلی می‌افزاید: به دنبال این تغییرات، حجم منافذ بدون آب بین ذرات خاک کم می‌شود و در نهایت، لایه‌های خاک زیرین متراکم و پدیده نشست به طور محلی به وقوع می‌پیوندد. این عضو هیات علمی دانشگاه تاکید می‌کند: با این اوصاف، در صورتی که در سطح زمین مواردی مانند فرورفتگی‌های حتی جزئی و تغییر در انحنا مشخص شود باید به آن توجه داشت، چون خطری جدی است.
- اصفهان در معرض خطر فرونشست
اصفهان از جمله مناطقی است که به دلیل مهاجرت و اسکان جمعیت بیش از حد ظرفیت و استقرار صنایع پرآب‌بر در آن با کاهش منابع زیرزمینی آب و در پی آن فرونشست زمین مواجه است. به عبارتی، خشکسالی چندساله و برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی به‌علاوه کاهش باران و قطع آب زاینده‌رود موجب وقوع ادواری فرونشست زمین در شهر کم‌آبی چون اصفهان شده است و به میزانی جدی است که «حسین حجتی» رئیس مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی استان اصفهان، با تأکید بر خطر فرونشست زمین در دشت‌های اصفهان و شهرهای اطراف آن بیان می‌کند: در کنار خطر گسل‌ها، مشکل اصلی فعلی استان فرونشست زمین در دشت‌هایی مانند دشت برخار، اصفهان یا دامنه دشت گلپایگان است که برنامه‌هایی برای آنها در نظر گرفته شده است.
گفتنی است که غیر از خطر فرونشست، آسیب‌هایی دیگر چون تخریب تدریجی ساختمان‌ها، راه‌ها، پل‌ها و خطوط لوله و خطوط انتقال نیرو، تغییرات کیفی آب زیرزمینی، ایجاد فروچاله‌ها و شکاف‌های بزرگ در دشت‌ها و تهدید حیات شهرها و روستاها بر اثر تخلیه آبخوان‌ها از دیگر نتایج کمبود آب‌های زیرزمینی است که به‌طور مکرر کارشناسان به آنها اشاره‌کرده‌اند.
در این باره «منصور شیشه‌فروش» مدیر کل مدیریت بحران استان اصفهان، می‌گوید: بعد از کم‌آبی‌ها و خشکسالی‌ها در اصفهان و افت سطح آب‌های زیرزمینی، معضلی به نام فرونشست زمین ایجاد شد، به نحوی که فرونشست زمین در کاشان و دامنه منجر به خسارت زیادی شده است. وی بیان می‌کند: فرونشست زمین یکی از آثار زیست‌محیطی خشکسالی است که برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی موجب تشدید این مسئله می‌شود. به این ترتیب، لازم است در حوزه مدیریت بحران بررسی شود که با مشکلات ناشی از این رخداد چگونه برخورد کرد.به گفته این مسئول، از مهم‌ترین برنامه‌های مدیریت بحران استان برای مقابله با فرونشست زمین بررسی شرایط موجود و جلوگیری کردن از ورود خسارت‌های بیشتر است. جلوگیری از حفر چاه‌های جدید، کنترل مصرف آب با نصب کنتورهای هوشمند و برنامه‌ریزی برای الگوی کشت مناسب برای هر منطقه از جمله مواردی است که از پیشروی این پدیده ممانعت می‌کند.
در ادامه، وی از تشکیل کارگروه ویژه تخصصی در شرکت آب منطقه‌ای برای مدیریت بحران فرونشست خبر می‌دهد که در آن بر تشکیل کلاس‌های آموزشی برای اصلاح روش‌های الگوی کشت، عدم برداشت‌های بی‌رویه و بر تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی تمرکز شده است. همچنین در همین راستا در فرمانداری اصفهان شورای حفاظت از منابع آب برگزار شده است که گزارش برخی بررسی‌ها به این شورا ارائه می‌شود. طرح هوشمند کردن کنتورها و مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز نیز در دستور کار قرار گرفته است. از طرفی، سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان با توسعه طرح‌های کشت گلخانه‌ای مصمم به کاهش استفاده از منابع آبی است.
- فرونشست زمین تدریجی است
به گفته «جهانگیر عابدی کوپایی» استادتمام گروه مهندسی آب دانشگاه صنعتی اصفهان، ایران با ۵ خطر جدی زمین‌لرزه، زمین‌لغزش، فرونشست زمین، سیلاب و خشکسالی روبه‌رو است. فرونشست زلزله‌ای ناگهانی و خسارت آن آنی است. در این پدیده از بین رفتن لایه رسی زمین به‌تدریج است و شکاف آن ممکن است چندین کیلومتر باشد و عمق آن نیز می‌تواند ۲۰ متر یا بیشتر باشد. ضمن آن‌که تدریجی و غیر قابل توقف است. بنابراین با تداوم برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی امکان گسترش فرونشست وجود دارد و مهم‌ترین خسارتش هم به تأسیسات زیربنایی همانند خطوط انتقال، برق، گاز، راه‌آهن و جاده‌ها است. وی با اشاره به خشکی زاینده‌رود و تاثیرآن در فرونشست زمین در اصفهان می‌گوید: بی‌آبی زاینده‌رود منجر به تخریب و فرسودگی سازه‌های تاریخی زاینده‌رود و سی‌وسه‌پل می‌شود.