امروزه تعداد کسانی که به صورت شیفتی کار می‌کنند بسیار بیشتر از زمان بزرگمهر حکیم است و متاسفانه تحقیقات نشان می دهد که سلامت آنها در معرض خطر است. به طور کلی «کار شیفتی» به کاری گفته می‌شود که در زمان غروب یا شب شروع می شود یا به صورت چرخشی زمان آن تغییر می کند.
بر طبق آمار نزدیک به 20 تا30 درصد شاغلین کشورهای توسعه یافته به صورت شیفتی کار می کنند و این در حالی است که سازمان ملل استرس های شغلی مانند آنچه در کارهای شیفتی وجود دارد را بیماری قرن بیستم اعلام کرده بود.
ما انسان ها از نظر زیست شناسی به جانوران روزکار تعلق داریم. یعنی در بدن ما یک ساعت شبانه روزی تعبیه شده که باعث می شود در شب استراحت کنیم و در روز هوشیار و فعال باشیم.
تنظیم این ساعت درونی توسط هورمونی به نام ملاتونین انجام می شود که در تاریکی و هنگام خواب شبانه ترشح آن افزایش می‌یابد.
کسانی که کار شیفتی می کنند در اصل بر خلاف ریتم طبیعی بدن خود عمل می کنند.
یعنی آنها در حقیقت به بدنشان دستور می دهند در ساعت‌هایی که برای کار کردن آماده نیست به کار کردن مشغول شود.
در واقع، کسانی که کار شبانه دارند نمی توانند در طی روز به اندازه کافی بخوابند چون از یک طرف باید به امور روزانه زندگی خودشان رسیدگی کنند که این زمان خوابیدن شان را محدود می کند و از طرف دیگر به خاطر وجود نورو سروصدا، خواب روزانه آن کیفیت و عمق خواب شبانه را ندارد.
حادثه اتمی چرنوبیل
کارکنان شیفت شب، هم در موقع کار و هم بعد از آن احساس خستگی بیشتری نسبت به آنهایی دارند که در طی روز کار می‌کنند.
این مشکل علاوه بر افت عملکرد کاری باعث ایجاد حالت های بد خلقی، تحریک پذیری، فراموشی و اختلال در تمرکز می شود.
تحقیقات نشان می دهد که اگر فردی 17 ساعت متوالی استراحت نکرده باشد، از نظر ذهنی وضعیتی مشابه یک فرد مست را دارد.
بیشتر افرادی که در شیفت شب‌کار می‌کنند در ساعت‌های پایانی کارشان همین قدر بیدار مانده‌اند بنابراین اصلا عجیب نیست اگر خطاهای کاری در ساعت‌های نزدیک به صبح افزایش پیدا کند و جان فرد یا دیگران را به مخاطره بیندازد.
تجربه نشان می‌دهد که حوادث اتمی مشهور نیز در همین ساعت‌ها اتفاق افتاده‌اند. مثلا حادثه اتمی چرنوبیل در ساعت 1:30 صبح اتفاق افتاده است.
بعضی از شیفت های کاری پر ضررتر هستند. تحقیقات محققین دانشگاه کاردیف و گیلفورد
روی کارگران سکوهای نفتی نشان می‌دهد که شیفت‌های کاری که زمانش تغییر می‌کند بدتر از شیفت‌های کاری ثابت هستند.
در این تحقیق کارگرانی که دو هفته در شیفت شب به طور ثابت کار می‌کردند با کارگرانی مقایسه شدند که‌یک هفته در شیفت شب و یک هفته در شیفت روز کار می‌کردند.
نتیجه این بود که در کارگران دسته دوم اختلال خواب شایع تر و احتمال ابتلای آنها به بیماری های قلبی و دیابت بیشتر بود.
در انتظار حمله قلبی
کسانی که در کار شیفتی مشغول به کار هستند استرس فراوانی متحمل می‌شوند. همین‌طور سیگار کشیدن در محل کار، خوردن غذاهای نامناسب و زیاده روی در مصرف مواد کافئین‌دار مانند چای و قهوه این افراد را مستعد ابتلا به بیماری های مختلف می‌کند.
مثلا سرماخوردگی و آنفلو انزا و ناراحتی‌های گوارشی مثل سوء هاضمه و زخم معده در کارکنان شیفتی بیشتر است.
شب‌کارها دو برابر بیشتراز کسانی که کار روزانه دارند به ضربان نامنظم قلبی مبتلا می‌شوند چون بدن در ساعت های نیمه شب برای کاهش فعالیت برنامه‌ریزی کرده است و قلب در آن ساعت‌ها مایل نیست به کار کشیده شود.
هر چه مدت کار شب بیشتر باشد این خطر بیشتر می شود. این ضربان‌های نامنظم می تواند زنگ خطری باشد که نشان می دهد بیماری‌های جدی‌تر مانند
حمله قلبی در راه است.
وقتی بودن شبیه نبودن می شود
وقتی همه بیدارند شما خوابید و وقتی همه می‌خوابند شما کار می‌کنید. همین دلیل ساده کافی است تا متوجه شویم که شبکاری چه تاثیری بر روابط اجتماعی افراد می گذارد.
افراد شب کار یا کسانی که شیفت کاری نامنظم دارند برای برنامه ریزی کارهای شان دچار مشکل هستند.
آنها نمی‌توانند آن‌طور که باید در کنار خانواده شان باشند و توقعات همسر و فرزندان را برآورده کنند.
احساس تسلط نداشتن بر زندگی یا به اصطلاح اختیار دار خود نبودن در بین مردان شاغل در شغل های شبانه بیشتر است.
این احساس منفی باعث گرایش به عادت های بد هم می شود. مثلا در کانادا 46 درصد از مردان شب کار سیگار می‌کشند در حالی‌که در روزکارها این رقم تنها 27 درصد است.
در مورد خانم‌ها وضع قدری پیچیده تر می‌شود زیرا انجام کارهای خانه و رسیدگی به وضع بچه‌ها و شوهر معمولا با مدیریت آنها انجام می‌گیرد.
نتیجه تحقیقات محققین دانمارکی نشان می دهد که خانم هایی که کار شیفتی می کنند بیشتر از همکاران مردشان دچار مشکلات سلامتی می شوند وتقاضای باز نشستگی پیش از موعد می کنند.
دکتر فین تاچسن محقق ارشد مرکز ملی طب کار کپنهاگ می گوید: « این عجیب نیست که افراد شاغل در شیفت کاری شبانه زودتر دچار از کار افتادگی شوند اما مسئله این است که چرا خانم‌ها نسبت به این پدیده آسیب‌پذیری بیشتری دارند؟»
این موضوع می تواند به خاطر وظایف دوگانه خانم‌ها باشد.
خانم‌هایی که از کار بر می‌گردند تازه با کارهای خانه باید دست و پنجه نرم کنند که همین مسئولیت‌های سنگین ممکن است باعث ایجاد فشار های جسمی و روحی زیادی شود.
شاید سرطان زا هم باشد
در گذشته نه چندان دور کمتر کسی می توانست باور کند که شیفت کاری با سرطان ارتباط دارد اما تحقیقات جدید به تدریج دانشمندان را به این نتیجه می رساند که کار شیفتی می‌تواند یک عامل سرطان‌زا باشد یا حداقل با سرطان ارتباط داشته باشد.
خانم های شاغل در شیفت شب 1/5 برابر بیشتر از خانم های شاغل در روز به سرطان سینه مبتلا می‌شوند.
همچنین آقایانی که شیفت کاری چرخشی دارند نسبت به آنهایی که شیفت ثابت روزانه دارند4 برابر بیشتر به سرطان پروستات مبتلا می‌شوند.
علت این امر مشخص نیست ولی به نظر می‌رسد که با ترشح هورمون ملاتونین مربوط باشد.
ترشح ملاتونین در شب افزایش پیدا می‌کند و باعث تنظیم خواب می شود. این هورمون اثرات ضد سرطانی هم دارد و کسانی که شب‌ها کار می‌کنند به دلیل کار کردن زیر نور مصنوعی ترشح هورمون ملاتونین در آنها کاهش یافته و همین اتفاق دانشمندان را به این فکر انداخته که شاید علت افزایش سرطان در کارهای شیفتی همین باشد.
اگر ارتباط سرطان با کاهش هورمون ملاتونین صحیح باشد در این صورت چرخشی بودن شیفت کاری بدتر از شبکاری مداوم است.
زیرا در شبکاری مداوم بدن خودش را تا حدودی با شرایط منطبق می‌کند در حالی‌که کسانی که شیفت کاریشان تغییر می کند در حقیقت به طور مرتب بدنشان را در برابر شرایط جدید قرار می دهند و این کار تنظیم هورمونی بدن را دچار مشکل می‌کند.
اول خواب ناز
برای اینکه از اثرات زیان بار کارهای شیفتی پرهیز کنیم باید رفتارهای اشتباه‌مان را در شیفت کاری تغییر دهیم و عادت های درست کسب کنیم.
اول از همه صاحبان کار تلاش کنند که شیفت های کاری «دوستدار خواب» داشته باشند، یعنی تا آنجا که مقدور باشد از شیفت های چرخشی یا شبانه پرهیز کنند. اما اگر از کار شیفتی گریزی نبود یک کار شیفتی در ساعت های ثابت شب بهتر از کار شیفتی چرخشی است.
همچنین اگر مجبورید که کار شیفتی چرخشی داشته باشید بهتر است که این چرخش به صورت معقول انجام شود که بدن فرصت هماهنگی با آن را داشته باشد. یعنی شیفت صبح به شیفت عصر تغییر کند و سپس شیفت عصر، شب کار شود.
بنابراین بدیهی است که شیفت‌های شبانه پشت سر هم و سپس چند روز استراحت بسیار مضر هستند.
متخصصان می‌گویند برنامه ریزی برای خواب کافی و مناسب باید مقدم بر هر چیزی باشد.
اینکه فکر کنید می توانید شب کار کنید و به همه کارهای روزانه خودتان هم برسید و به اصطلاح آدم همه‌کاره باشید، خودتان را دارید گول می‌زنید.
خوب است که بعضی از برنامه های روزمره خودتان را تعدیل کنید و آنها را مختصر و مفید انجام بدهید.
عادت کنید که همیشه در یک زمان مشخص از روز بخوابید. بهترین کار این است که زمان خوابیدنتان ساعت های قبل از کار باشد نه اول صبح. با این حال اگر این کار مقدور نیست بهتر است قبل از روانه شدن برای کار یک چرت کوتاه بزنید.
چرت‌های کوچک در شیفت کاری می تواند بسیار نیرو بخش باشد. مثلا اگر راننده شب کار هستید می‌توانید برای لحظاتی توقف کرده، صندلی را در وضعیت راحتی قرار داده و برای 15 دقیقه چرت بزنید.
سپس بلند شده و قبل از حرکت 5 دقیقه در اطراف ماشین حرکت کنید تا از حالت خواب آلودگی خارج شوید. آنگاه می‌توانید به کارتان با انرژی بیشتری ادامه دهید.
و توصیه آخر این است که مرخصی‌ها را جمع نکنید بلکه از آنها در بین شیفت‌ها استفاده کنید. در این صورت هم به کارهای عقب افتاده‌تان می رسید و هم می‌توانید روابط اجتماعی و خانوادگی‌تان را به طور خوبی حفظ کنید.