گفته می‌شود شرایط نامساعد اقتصادی، یکی از علل افزایش تعداد این بچه‌ها در خیابان‌هاست تا بتوانند کمی به تامین معاش خانواده کمک کنند. درواقع بچه‌هایی که از صبح علی‌الطلوع به معابر می‌آیند و تا پاسی از شب کار می‌کنند در نهایت دستمزد روزانه خود را به خانه می‌برند. اگرچه آمار رسمی سازمان بهزیستی وجود ۳هزار کودک کار و خیابان را در استان تهران تأیید می‌کند اما آمارهای غیررسمی حکایت از وجود ۹هزار کودک کار و خیابان در کلانشهر پایتخت دارد؛
کودکانی که روزبه‌روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود و قرار است در روزهای آینده طرح ساماندهی آنها از معابر اجرایی شود؛ طرحی که نزدیک به ۳دهه از نخستین اجرای آن می‌گذرد اما هر ساله به‌صورت مقطعی عملی شده و نتیجه‌ای نداشته است. امسال اما قرار است این طرح با رویکردی جدید در هفته‌های آتی اجرایی شود. حالا باید منتظر ماند و دید طرح جدیدی که قرار است با همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد و سازمان‌های دولتی اجرایی شود، چه بازدهی خواهد داشت.
مدیرکل دفتر آسیب‌دیدگان بهزیستی با بیان اینکه طرح ساماندهی کودکان کار و خیابان هنوز شروع نشده و احتمالا طی هفته‌های آینده شروع می‌شود، به همشهری گفت: سالانه حدود ۱۸۰تا ۱۹۰کودک کار و خیابان از چرخه کار در معابر تهران خارج می‌شوند اما این رقم در مقایسه با آمار رسمی ۳هزار کودک کار و خیابان در استان تهران و روند رو به افزایش این تعداد اصلا قابل‌توجه نیست.
رضا جعفری ادامه داد: طبق آمار رسمی فرمانداری و استانداری تهران ۸۰درصد این بچه‌ها از اتباع بیگانه و بخش قابل‌توجهی فاقد اسناد هویتی هستند و به‌علت نداشتن همین اسناد هویتی، محدودیت‌ها و موانع بزرگی برای خدمات‌رسانی به این بچه‌ها داریم؛ ضمن اینکه حضور این کودکان در خیابان مطابق و سازگار با منافع و حقوق کودکان نیست؛ چراکه این کودکان باید در کنار خانواده‌شان بوده و از حق آموزش، تحصیلات، بازی و تفریح همانند افراد هم‌سن و سال خود برخوردار باشند اما حضور کودکان در خیابان مغایر با این حقوق اولیه و مصداق بارز کودک‌آزاری است.
به گفته وی، مسئله‌ای که در رابطه با خانواده این کودکان وجود دارد این است که این بچه‌ها اغلب در خانواده‌هایی زندگی می‌کنند که دچار مشکلاتی از قبیل اعتیاد، از کار افتادگی و بیکاری سرپرست خانوار، فقر و سایر مشکلات اجتماعی و اقتصادی هستند؛ هر چند که در کنار این عوامل نقش خرده‌فرهنگ‌های مشوق کار کودکان به‌عنوان یک ارزش نیز مطرح است. بنابراین برای کنترل و کاهش این مشکلات باید نگاه و رویکرد سیستمی نسبت به نقش عوامل چندگانه در رابطه با این پدیده داشت؛ نکته‌ای که در آیین‌نامه ساماندهی کودکان خیابانی و نقش سایر دستگاه‌ها حسب وظایف، امکانات و ماموریت‌های سازمانی آنها پیش‌بینی شده است.
نکته مهم و اساسی درخصوص کار کودکان آن است که چنانچه کار کودکان از طرف نهادهای رسمی مشروعیت پیدا کند و پذیرفته شود، منتج به محرومیت کودکان از بسیاری از حقوق و مواهب زندگی خواهد شد که بزرگ‌ترین ظلم نسبت به کودکان به‌عنوان سرمایه انسانی جامعه و موتور محرکه توسعه و پیشرفت جامعه خواهد بود؛ به همین دلیل است که معتقدیم نباید جامعه و نظام نسبت به این مسئله بی‌تفاوت و خنثی باشند؛ همچنان‌که سیاست‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های صورت‌گرفته در این حوزه موید حساسیت کشور نسبت به سرنوشت کودکان است.
جعفری ادامه داد: یکی از رویکردهای بهزیستی در مراکز آموزشی- حمایتی کودکان و خانواده این بوده که کودکان می‌توانستند داوطلبانه از خدمات آموزشی، بهداشتی، درمانی و سایر خدماتی که توسط بهزیستی ارائه می‌شد، بهره‌مند شوند. اساس سیاست فوق مبتنی بر کاهش آسیب است اما تجارب سالیان گذشته نشان می‌دهد که تعداد کودکان خیابانی روند رو به افزایشی دارد؛ لذا متناسب با این روند به‌نظر می‌رسد که باید در این رویکرد تغییراتی ایجاد شود تا شاهد حضور کودکان در خیابان‌ها نباشیم و از بسیاری از آسیب‌ها، خشونت‌ها و سوءرفتارها نسبت به کودکان بکاهیم.
وی با اشاره به طرحی که قرار است در آینده‌ای نزدیک در تهران و سپس در البرز اجرایی شود، گفت: جمع‌آوری و ساماندهی کودکان از سطح خیابان و تحویل آنها به خانواده یا نگهداری از آنها در مراکز بهزیستی رویکرد مناسبی نیست یا حداقل در طرح‌های سالیان گذشته موفقیت‌آمیز نبوده است؛ چراکه تا مشکلات حل و مدیریت نشود، این چرخه باطل ادامه خواهد داشت. ویژگی‌های اساسی طرح فوق این است که اولا سعی بر آن شد تا سازمان‌های اصلی و مسئول در این ارتباط یعنی سازمان بهزیستی، استانداری تهران، وزارت کشور، شهرداری تهران، اداره اتباع خارجه، کمیته امداد امام خمینی بر حسب تقسیم کار دقیق و پیش‌بینی مشارکت کامل و متعهدانه داشته باشند.
به گفته جعفری، ویژگی دیگر آن است که همانند گذشته سازمان‌های مردم‌نهاد مورد وثوق سازمان بهزیستی و وزارت کشور نیز قرار است پای کار بیایند و تعدادی سازمان مردم‌نهاد در تهران انتخاب شده‌اند تا موضوع ساماندهی و حمایت از این کودکان را برعهده بگیرند که بهزیستی نیز از سازمان‌های مردم‌نهاد حمایت و پشتیبانی می‌کند. درخصوص اتباع نیز ایرانی یکی از این مؤسسات تعهد داده که کار شناسایی و غربالگری این کودکان و خانواده‌هایشان را از مرحله جذب، پذیرش و ساماندهی و ارتباط با کشور متبوع و سایر امور مربوطه انجام دهد.
از طرف دیگر جهت ماندگاری موفق کودکان در خانواده، تلاش بر آن است تا توانمندسازی خانواده‌های نیازمند از حیث حمایت اجتماعی، حرفه‌آموزی، درمان و سایر الزامات ضروری به‌صورت مشروط صورت گیرد؛ به این معنا که خانواده‌ها ملزم به ایفای نقش سرپرستی و والدگری مؤثر شوند و چنانچه از زیر بار این تکلیف شانه خالی کنند طبق قوانین و مقررات با آنها برخورد لازم طبق تمهیدات صورت گرفته، انجام می‌شود. بنابراین انتظار داریم که سایر سازمان‌ها و نهادها جهت حل مشکلات خانواده‌های نیازمند به کمک سازمان بهزیستی بیایند چراکه صرف بازگرداندن کودکان بدون پشتوانه حمایتی یکپارچه و نظام‌مند، کمکی به حل مشکل نخواهد کرد، بلکه منجر به تغییر شکل آسیب‌ها به‌عنوان مثال از کار در خیابان به‌کار در کارگاه‌های زیرزمینی بدون مجوز و نظارت و در نهایت ایجاد و گسترش سایر آسیب‌های اجتماعی خواهد شد.
جعفری ادامه داد: امسال قرار بر این شده تا یک شبکه حمایتی با کمک این سازمان‌های مردم‌نهاد تشکیل شود. یکی از اقدامات اصلی که قرار است انجام دهیم این است که مؤسسات حامی کودکان را به جامعه معرفی کنیم تا به جای کمک مستقیم به این بچه‌ها که باعث تشویق و افزایش سوءاستفاده از کودکان می‌شود به سازمان‌های مورد اعتماد بهزیستی کمک کرده تا از این کمک‌ها در امور تحصیلی و سایر مواردی که سبب رشد و اعتلای کودکان می‌شود، استفاده شود.
مدیرکل دفتر آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی گفت: با توجه به وسعت و گستره مشکلات در استان تهران فعلا تمرکزمان در این برنامه در این استان است و در مرحله بعدی استان البرز تحت پوشش قرار می‌گیرد. با توجه به برنامه‌های پیش‌بینی شده در بخش توانمندسازی به اعتباراتی مازاد بر اعتبارات تخصیص داده شده به سازمان بهزیستی نیاز داریم که امیدوار هستیم تامین شود که البته قول‌های مساعد جهت پشتیبانی کامل داده شده است که ان‌شاءالله محقق خواهد شد؛
ضمن اینکه استانداری تهران نیز سازمان‌های مردم‌نهاد مرتبط با این مسئله را انتخاب کرده که دارای مجوز از سازمان بهزیستی هستند و بر تمام اقدامات آنها نظارت می‌شود. شهرداری تهران نیز ملزم به تامین و تجهیز و واگذاری آنها به سازمان بهزیستی شده که الحمدلله مقدمات این کار انجام گرفته و تفاهمنامه واگذاری طی این هفته مبادله خواهد شد تا کودکانی که خانواده آنها در ابتدا قابل شناسایی نیستند یا هویت کودکان نامعلوم یا شرایط خانواده جهت پذیرش کودکان نامطلوب است به‌صورت موقت در این مرکز نگهداری شوند تا پس از فراهم شدن شرایط یا نزد خانواده بازگردند یا آنکه درصورت عدم‌صلاحیت والدین، در مراکز میان‌مدت و بلندمدت ساماندهی شوند.
فقدان بانک اطلاعاتی کودکان کار و خیابان موضوع دیگری بود که جعفری به آن اشاره کرد و گفت: مسئله‌ای که در سال‌های قبل با آن مواجه بودیم این بود که ما بانک اطلاعاتی مشترکی درخصوص این بچه‌ها نداشتیم و نمی‌دانستیم این بچه‌ها در کجا فعالیت می‌کنند و توسط کدام سازمان‌های مردم‌نهاد حمایت می‌شوند اما قرار بر این شده تا یک بانک اطلاعاتی در این مورد تهیه شود و بچه‌ها شناسنامه‌دار شوند تا کمک‌های مورد نیاز خانواده‌هایشان شناسایی و خدمات مورد نیاز به آنها ارائه شود.
- ساماندهی کودکان کار باید ریشه‌ای حل شود
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی نیز با اشاره به اینکه موضوع کودکان خیابانی از اواخر سال ۷۷مطرح شده است، گفت: ماده ۷۹تا ۸۵قانون کار مربوط به کودکان کار است و براساس ماده ۷۹، کار کودکان تا ۱۵سالگی ممنوع اعلام شده است. سیدحسن موسوی‌چلک به همشهری گفت: در ماده۸۰ این قانون بچه‌های ۱۵تا ۱۸سال کارگر نوجوان قلمداد شده؛ یعنی براساس این ماده قانونی کار افراد ۱۵تا ۱۸ساله به رسمیت شناخته شده است به شرطی که با شرایطی که در ماده۷۵ این قانون به آن اشاره شده (انجام کارهای خطرناک، سخت و زیان‌آور و نیز حمل بار بیشتر از حد مجاز با دست و بدون استفاده از وسایل مکانیکی)، منافاتی نداشته باشد.
وی با اشاره به قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب سال ۸۱گفت: براساس این قانون هرگونه استثمار و بهره‌کشی از کودکان ممنوع بوده و براساس آیین‌نامه ساماندهی کودکان خیابانی مصوب سال۸۴ هیأت دولت نیز افراد زیر ۱۸سالی که در خیابان کار یا زندگی می‌کنند مشمول حمایت از این آیین‌نامه شده‌اند که۱۳ سازمان در اجرایی شدن این آیین‌نامه مسئولیت دارند. موسوی‌چلک با اشاره به تجارب گذشته اجرای طرح‌های ضربتی و جمع‌آوری در حوزه کودکان کار و خیابان و متکدیان گفت: با توجه به این تجربه‌ها این اقدام نیز محکوم به شکست است. من به‌عنوان مددکار اجتماعی اعتقادی به جمع‌آوری کودکان کار و خیابان ندارم و معتقدم که ابتدا باید سیستم جذب و شناسایی را داشته باشیم و بعد اقدام به ساماندهی این بچه‌ها کنیم.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران با بیان اینکه نخستین مرکز کودکان خیابانی در سال۷۸راه‌اندازی شده است، گفت: هر زمان مسئله جمع‌آوری و ساماندهی کودکان کار و خیابان مطرح شد به ظاهر اگرچه این بچه‌ها دیگر در خیابان‌ها و معابر مشاهده نشدند اما این مسئله به معنی کار نکردن آنها نبود؛ چراکه با شروع طرح ساماندهی، این بچه‌ها جذب کارگاه‌های زیرزمینی می‌شوند.
موسوی‌چلک ادامه داد: اگر طرح ساماندهی کودکان کار و خیابان نتیجه موفقی داشت، امروز نباید شاهد حضور این بچه‌ها در معابر بودیم. کشور هند بیشترین تعداد کودکان کار وخیابانی را دارد اما برنامه‌ریزی آنها اینگونه بوده که ساعت حضور بچه‌ها در خیابان کم شود و در کنار آن خدمات بهداشتی، درمانی، مراقبتی، سوادآموزی و مهارت زندگی به بچه‌ها ارائه شود. آنچه در کشور ما در رابطه با این مسئله مهم است اینکه آیین‌نامه‌ای که در این رابطه وجود دارد اگر درست اجرا شود نیاز به بازنگری ندارد اما چون درست اجرا نشده، نقاط ضعف و قوت آن شناسایی نشده است.
به گفته رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران شرایط اقتصادی کشور نامساعد است و همین مسئله فقر باعث تولید کودکان کار و خیابان می‌شود، با این وضعیت نامناسب اقتصادی اگر کودک کار و خیابان نداشته باشیم جای تعجب دارد. اکثر این بچه‌ها برای تامین معاش خانواده مجبور به‌کار در خیابان شده‌اند؛ این در حالی است که اگر یک نظام تامین اجتماعی قوی در کشورمان داشتیم و افراد نیازمند شناسایی می‌شدند و مورد حمایت قرار می‌گرفتند شاهد حضور این بچه‌ها در خیابان و معابر نبودیم.
وی با اشاره به نقش مؤثر سازمان‌های مردم‌نهاد در این حوزه ادامه داد: باید با محوریت سازمان غیردولتی فعال در این حوزه سیستم جذب این کودکان را فعال کنیم. بچه‌های زیر ۱۵سال باید حمایت همه‌جانبه شوند، برخی از این کودکان شرایط یادگیری مهارت و شغل را دارند و باید به این مسیر هدایت شوند. در برخی مواقع به جای جمع‌آوری باید خدمات اجتماعی، بهداشتی و فرهنگی را به محلی که بچه‌ها در آن هستند، ببریم؛ در غیر این صورت وجود چرخه جمع‌آوری و نظام ناقص حمایت اجتماعی فایده‌ای نخواهد داشت و تجربه سال‌های قبل هم نشان داده که نتوانسته‌ایم با جمع‌آوری این بچه‌ها موفقیتی داشته باشیم و شرایط اقتصادی کشور بر افزایش یا کاهش این بچه‌ها تأثیرگذار است.