بخشی از این نرخ رشد پایین، به گفته رئیس سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجان شرقی، مربوط به پدیده مهاجرت است. این مهاجرت در روستاها و شهرهای کوچک‌تر استان بیشتر است چنان که در سرشماری سال ۹۵ بخشی از روستاها و شهرهای استان با نرخ رشد منفی هم مواجه بوده‌اند. جمعیت روستایی استان و سهم آن در ۱۲ سال اخیر روند نزولی داشته اما اتفاق جالب در این میان افزایش تعداد خانه‌های روستایی در استان است به نحوی که طرح‌های هادی روستایی اغلب جوابگو نبوده و تقاضا برای توسعه طرح‌های هادی در روستاها روز به روز در حال افزایش است. همچنین شمار پرونده‌های این طرح‌ها در بنیاد مسکن افزایش محسوسی داشته‌اند. که عده‌ای آن را منفی و عده‌ای دیگر آن را مثبت می‌دانند.
- خانه‌های فصلی در روستاهای استان
یکی از فعالان مسکن در خسروشاه می‌گوید: در سال‌های اخیر بسیاری از روستایی‌هایی که به شهرها مهاجرت کرده بودند، به صورت فصلی و برای احداث خانه به روستاها بازگشته و در زمین‌های کشاورزی و باغ‌های خود اقدام به احداث خانه کرده‌اند. «بهرام نادری» ادامه می‌دهد: خسروشاه و روستاهای اطراف آن از جمله دیزج امیر مدار و همچنین بایرام در سال‌های اخیر با رشد احداث خانه و ویلا درون روستا مواجه بوده‌اند. اما در حال حاضر اکثر این خانه‌ها خالی هستند و تنها در روزهای پایان هفته یا یک بار در ماه شاهد حضور ساکنان آنها هستیم.
وی بیان می‌کند: این در حالی است که این خانه‌ها از تمام امکانات طرح‌های هادی هم بهره‌مند می‌شوند و سکنه تنها برای راحتی خود اقدام به نابودی باغ‌های و زمین‌های کشاورزی می‌کنند. در بسیاری از موارد دیده می‌شود که به جای زمین‌های کشاورزی زمین بازی، استخر و خانه‌های ویلایی احداث شده است اما این خانه‌های مسکونی در بیشتر روزهای سال خالی از سکنه هستند.
این فعال مسکن عدم نیاز به مجوزهای شهرداری و قیمت پایین زمین را در روستاها از علل توسعه خانه‌سازی در این مناطق عنوان می‌کند و می‌افزاید: در حالی که در شهرها باید هزینه‌های سنگینی برای دریافت پروانه پرداخت شود، در روستاها از پروانه خبری نیست و تنها با یک مجوز کتبی و حتی شفاهی دهیار می‌توان خانه را با هر مساحت و کیفیتی احداث کرد.
- کاهش ساکنان روستایی در دهه‌های اخیر
رئیس سازمان برنامه و بودجه آذربایجان شرقی با بیان این‌که سهم روستاها از جمعیت فعال استان در سال‌های اخیر روند نزولی را شاهد است، می‌گوید: در حالی که در سال ۱۳۹۰ سهم روستاها از جمعیت استان حدود ۳۲ درصد بود، این نسبت در سال ۱۳۹۵ به ۲۸ درصد کاهش یافته در حالی که جمعیت روستایی در سال ۱۳۹۰ نسبت به سال ۱۳۸۵ هم کاهش ۴۶ هزار نفری داشته است.
«داود بهبودی» ادامه می‌دهد: نرخ کاهش جمعیت روستایی در سال ۱۳۹۵ شتاب بیشتری گرفته و در سرشماری این سال جمعیت روستایی ۵۴ هزار نفر کاهش را نشان می‌دهد. بیشترین مهاجرت هم از روستاها به شهرهایی مانند تبریز و تهران بوده است. وی بیان می‌کند: البته توازن کاهش جمعیت در روستاهای استان یکسان نیست چون در حالی که در محدوده چاریماق و خداآفرین کمترین جمعیت ثبت شده است در منطقه‌ای مانند اسکو با افزایش جمعیت روستایی هم مواجه هستیم.
این مسئول تاکید می‌کند: تبدیل روستاهای بزرگ به شهر، تبدیل روستاهای مجاور شهرها به مناطق شهری و مهاجرت روستانشینان به شهرهای بزرگ که گاه به صورت فصلی و غیرپایدار هم رخ می‌دهد، از عللی است که موجب کاهش جمعیت روستایی نسبت به کل جمعیت استان در سال‌های اخیر شده است. البته روستاهایی که به پایتخت کشور نزدیک‌تر هستند، بیشتر درگیر پدیده مهاجرت و خالی از سکنه شدن هستند و ساکنان این روستاها ترجیح می‌دهند به شهرهای بزرگ‌تری مانند تهران و کرج مهاجرت کنند.
- افزایش خانه‌های روستایی و مهاجرت معکوس
اما مدیرکل بنیاد مسکن استان با اشاره به افزایش آمار ساخت و سازهای روستایی در سال‌های اخیر می‌گوید: افزایش این ساخت و سازها نشانه مهاجرت معکوس به روستاها بوده و با افزایش قابل توجه خانه‌های روستایی در سال‌های اخیر روبه‌رو هستیم. در سال ۹۰ تعداد خانه‌های روستایی در استان ۲۸۳ هزار واحد بود و این تعداد در سال ۹۵ به ۳۰۵ هزار واحد افزایش یافت، به نحوی که براساس سرشماری سال ۹۵، ۴۴۰۰ خانه جدید در روستاهای استان احداث شده است.
«حافظ باباپور» علت افزایش احداث خانه‌های روستایی را فراهم کردن امکانات مناسب برای زندگی عنوان می‌کند و می‌افزاید: در حال حاضر در بیش از ۹۰ درصد روستاهای استان امکانات کافی برای زندگی آسان وجود دارد. حتی اینترنت پرسرعت در اکثر روستاها در دسترس است و روستاییان دیگر به مهاجرت به شهر نیازی ندارند.
وی تاکید می‌کند: با هدف افزایش جمعیت روستایی ایمن‌سازی خانه‌های روستایی، توسعه طرح‌های هادی و اصلاح جاده‌ها و خیابان‌های روستایی انجام می‌شود که البته توسعه این طرح‌ها نیازمند همکاری دستگاه‌های دیگر است. این مسئول با رد وجود خانه‌های بدون سکنه روستایی عنوان می‌کند: برای بررسی وضعیت جمعیت در روستاها و تعداد خانه‌های خالی باید وضعیت این مناطق را به صورت کلی در نظر بگیریم و برای هر منطقه ملاک مشخصی در نظر گرفته شود. همچنین بررسی منطقه‌ای باید انجام شود.
- ضرورت نظارت بر ساخت و سازهای روستایی
با تمام آنچه گفته می‌شود، با تایید ساخت و سازهای بدون ضابطه آن هم در نبود قوانین الزام‌آور، آگاهی نداشتن مردم از دریافت مجوز قانونی برای ساخت و ساز بنا در بافت روستا و همچین برخورد نشدن با ساخت بناهای غیرمجاز از سوی دهیاران احداث ساختمان‌های فاقد استحکام در مناطق روستایی می‌تواند با افزایش قابل توجهی روبه‌رو باشد. بسیاری از روستاهای مهاجرپذیر در نزدیکی شهرها نیز اکنون با این مشکل دست و پنجه نرم می‌کنند زیرا دلالان و سودجویان سال‌هاست وارد این حوزه شده‌اند و با قطعه قطعه کردن زمین‌های زراعی روستاییان کم‌درآمد باعث گسترش بی‌رویه روستا و نیز معضل حاشیه‌نشینی شده‌اند. کنترل و نظارت بر ساخت و سازهای غیرمجاز در خارج از روستا و اراضی کشاورزی بر عهده جهاد کشاورزی و منابع طبیعی است که تیم‌های امدادی آنها باید بر این‌گونه تخلفات نظارت داشته باشند.
برای جلوگیری از ساخت و سازهای بی‌رویه باید قوانینی همچون ساخت و ساز در داخل شهر که از سوی شهرداری اجرا می‌شود، در روستاها نیز اجرا شود، زیرا قوانین موجود بازدارنده نیستند. همچنین ارائه خدمات از سوی دستگاه‌های خدمات‌رسان به این منازل مسکونی باید ممنوع شود. دهیاری‌ها نیز در صورت مشاهده هرگونه تخلف در زمینه ساخت و سازها در روستا باید موضوع را به نیروی انتظامی گزارش دهند تا پرونده برای صدور رای به کمیسیون ماده ۹۹ ارجاع داده شود.