حاشیه‌نشینی و پیامدهای ناشی از آن معضلی فراگیر در سطح کشور و کردستان است که با توجه به مشکلات فرهنگی و اجتماعی در صورت تداوم، این استان را با بحرانی جدی مواجه می‌کند. به گفته مسئولان استانی، برای کنترل این پدیده تاکنون اقدامات فراوانی انجام شده، اما مهاجرت روستاییان به شهرها و خالی شدن روستاها از سکنه و در مقابل رشد بی‌رویه حاشیه‌نشینی در استان خلاف این حرف بوده و نشان‌دهنده کم‌توجهی متولیان در این زمینه است، به‌طوری که سنندج هشتمین رتبه را در حاشیه‌نشینی به خود اختصاص داده و در مقایسه با شهرهای بزرگی همچون تهران فاقد امکانات تفریحی و رفاهی است، اما در بُعد حاشیه‌نشینی با چنین شهرهایی رقابت کرده و نیمی از جمعیت آن حاشیه‌نشین است. با این اوصاف می‌توان حاشیه‌نشینی را ناشی از عدم اجرای صحیح طرح‌های بازآفرینی در روستاها و عدم کنترل حاشیه‌نشینی دانست.
- ریشه های حاشیه نشینی
یک کارشناس جامعه‌شناسی در مورد حاشیه‌نشینی می‌گوید: حاشیه‌نشینی به‌عنوان یکی از پدیده‌های جدید جهان مدرن، ریشه در نابرابری فرصت‌ها برای مناطق شهری و روستایی دارد. «صادق خداکرمی» ادامه می‌دهد: دلایل اصلی چنین پدیده‌ای ناشی از روابط مبادله‌ای نابرابر و مبتنی بر ارزش‌های سودمحوراست که در نهایت به سرمایه اجتماعی برون‌گروهی مردم صدمه زده و خود را استوار می‌سازد، بنابراین تا زمانی که این پدیده ریشه‌ای حل نشود مشکل‌ساز خواهد بود.
این کارشناس در مورد حاشیه‌نشینی استان کردستان اظهار می‌کند: حاشیه‌نشینی در کردستان دلایل زیادی دارد که یکی از آنها نبود امکانات و تسهیلات کافی برای روستاییان و در مقابل نبود زیرساخت‌های مناسب شهری برای جذب مهاجران است. خداکرمی می‌افزاید: تغییر نگرش و ارزش‌های مردم روستا طی سالیان اخیر و تسلط فرهنگ مصرف و لاکچری‌بازی منتشر در رسانه‌ها و به‌ویژه فضای مجازی مسئله‌ای دیگر در ایجاد حاشیه‌نشینی است.
وی ادامه می‌دهد: استان کردستان در مقایسه با شهرهای بزرگی همچون تهران فاقد امکانات تفریحی و رفاهی است، اما در بُعد حاشیه‌نشینی با چنین شهرهایی رقابت کرده، به‌طوری‌که نیمی از جمعیت سنندج حاشیه‌نشین است. این کارشناس در ادامه می‌گوید: سنندج جزو ۵ شهری است که در سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۰ از طرف بانک جهانی به منظور مقابله با حاشیه‌نشینی به آن اعتبار تعلق گرفت، اما متأسفانه خلأ برنامه‌ای جامع برای متوقف کردن این معضل همچنان مشهود است.
- کمبود امکانات فرهنگی
وی با اشاره به کمبود امکانات فرهنگی مناطق حاشیه اظهار می‌کند: از آنجا که محلات حاشیه‌نشین عنوان «حاشیه» را یدک می‌کشند به لحاظ فرهنگی مورد بی‌مهری کلیت اهالی شهر هستند و امکانات فرهنگی و فضاهای مؤثر در گسترش سرمایه اجتماعی ناچیز و اندک است، به همین دلیل در تخصیصبودجه‌های مناطق چندگانه شهری، همچنان جایگاه پایینی را به خود اختصاص می‌دهند.
این کارشناس جامعه‌شناسی ضمن اشاره به کمبود خدمات شهری در این مناطق می‌گوید: خدمات شهرداری در این مناطق کافی نیست و در بعضی از موارد حتی از استانداردهای اولیه هم پایین‌تر است، به‌طوری‌که بعضی از کوچه‌ها و میادین محله‌ها و درون محله‌ها بدون آسفالت و فاقد بوستان‌ها و پارک‌های تفریحی برای گذران اوقات افراد است. خداکرمی عنوان می‌کند: ساخت‌وساز غیرمجاز در این مناطق و آسیب‌های اجتماعی و ناهنجاری‌های مرتبط با آن هر روز در حال افزایش است.
- تداوم روند حاشیه‌نشینی ناشی از بی‌توجهی است
رئیس شورای اسلامی استان کردستان نیز با اشاره به حاشیه‌نشینی استان می‌گوید: کردستان یکی از مناطق محروم است که بیش از ۵۵ درصد جمعیت آن را حاشیه‌نشینان تشکیل داده‌اند. «خلیل عزیزی» می‌افزاید: کم‌توجهی به مناطق دورافتاده و محروم روستایی یکی از دلایل مهاجرت و ایجاد حاشیه‌نشینی در شهرهای استان است، چراکه نبود امکانات اولیه و ضروری امید به زندگی در روستاها را کاهش داده است.
وی اظهار می‌کند: دلالان با سوءاستفاده از ناآگاهی خریدار، بدون در نظر گرفتن جوانبی از جمله فضاهای مورد نیاز شهری، زمین خود را با مبلغی کمتر از حد معمول در اختیار خریدار قرار می‌دهند. عزیزی با اشاره به دلایل رشد حاشیه‌نشینی عنوان می‌کند: رعایت نکردن مسائل فنی و مهندسی از سوی خریدار، عدم سیاست‌گذاری درست دولت در آینده‌نگری، نبود مدیریت واحد شهری، نبود قوانین شفاف در شهرداری‌ها و بنیاد مسکن، همچنین شانه خالی کردن از شرح وظایف، فرصت مناسبی را برای افراد سودجو فراهم آورده که با عناوین مختلف در حواشی شهرها و به دور از ضوابط اصولی به‌صورت قارچی ساخت‌وساز غیرمجاز را گسترش دهند.
رئیس شورای اسلامی استان کردستان با بیان اینکه کنترل ساخت‌وساز غیرمجاز و جلوگیری از حاشیه‌نشینی مستلزم هزینه‌های گزاف است، می‌گوید: سیستم قضایی باید قاطعانه با این نوع ساخت‌وساز برخورد کند. در ۷ سال اخیر حکمی در این باره اجرا نشده، بنابراین عدم نظارت و اجرای احکام ماده ۱۰۰ و کمیسیون ماده ۹۹ در شهر و روستا در تداوم روند رشد ساخت‌وساز غیرمجاز تأثیرگذار است. وی همچنین اظهار می‌کند: صرف هزینه، ایجاد امکانات مناسب و ارائه تسهیلات پایدار با بهره کم به روستاییان می‌تواند نقش بسزایی در کاهش مهاجرت و ایجاد حاشیه‌نشینی داشته باشد.
- دلایل افزایش حاشیه نشینی
مدیرکل دفتر فنی، امور عمرانی و حمل‌ونقل و ترافیک استانداری کردستان اظهار می‌کند: بیکاری، تغییر نوع شغل و نگرش جوانان امروزی، قانون تقسیمات ارثی پارامترهای تأثیرگذار در افزایش حاشیه‌نشینی است. «فرزاد حسنی» عنوان می‌کند: روستاییان به‌ناچار از طریق تحصیل یا کسب درآمد بیشتر از روستا مهاجرت کرده و به دلیل کمبود درآمد در حواشی شهری و نواحی منفصل به‌صورت غیرمجاز مستقر می‌شوند و با گذشت زمان معضلات ناشی از این امر رشد می‌یابد. وی با اشاره به وضعیت نامناسب راه‌های روستایی می‌گوید: کردستان دارای ۶ هزار و ۱۰۰ کیلومتر راه روستایی است که از این مقدار تنها راه ۴۷ درصد آن آسفالت شده و در این زمینه جایگاه ۳۱ کشوری را به خود اختصاص داده، بنابراین روستاییان مهاجرت به شهرها و دسترسی آسان به امکانات را به زندگی در روستا با جاده‌های نامناسب ترجیح می‌دهند.
- سنندج؛ هشتمین شهر در رشد حاشیه نشینی
مدیرکل دفتر فنی استانداری با اشاره به آمار مساحتی حاشیه‌نشینی در استان می‌افزاید: سنندج هشتمین شهر کشور از لحاظ رشد حاشیه‌نشینی است و به دلیل تداوم روند رشد آن، اطلاعات منسجمی در این باره وجود ندارد، بنابراین دریافت اطلاعات مستلزم کار مطالعاتی فراوان و مستمر است. حسنی با اشاره به اقدامات صورت گرفته در راستای کنترل و پیشگیری از حاشیه‌نشینی و ساخت‌وساز غیرمجاز می‌افزاید: تمام تلاش خود را در راستای کنترل ساخت‌وساز غیرمجاز به‌کار گرفته‌ایم، بنابراین شهرداری بر مناطق منفصل شهری نظارت دارد و در روستاها نیز با اجرای ماده ۹۹ قانون شهرداری‌ها ساخت‌وساز خارج از محدوده، بین شهرها و داخل روستاها را کنترل و با متخلفین برخورد می‌کنیم.
وی بیان می‌کند: امکانات و اعتبارات دولت محدود است، بنابراین نمی‌توان کمبود امکانات در مناطق حاشیه را ناشی از کم‌توجهی مسئولان قلمداد کرد، علاوه بر آن ساخت‌وسازهای غیرمجاز، کوچه‌های نامناسب و کم‌عرض در مناطق حاشیه باعث شده ارائه خدمات شهری با مشکل مواجه شود. حسنی با اشاره به خدمات جهاد کشاورزی تصریح می‌کند: جهاد کشاورزی استان سالانه با اجرای طرح‌های اشتغالزایی، تسهیلات کم‌بهره، تسهیلات اجرای سیستم آبیاری تحت فشار، تبدیل کشاورزی دیم به آبی و دیگر تسهیلات در رشد درآمد و افزایش پتانسیل روستایی مؤثر بوده است.
- اجرای طرح‌های بازآفرینی از سال ۹۳
«فرزاد حسنی» مدیرکل دفتر فنی، امور عمرانی و حمل‌ونقل و ترافیک استانداری کردستان در توضیح بازآفرینی شهری می‌گوید: اجرای طرح‌های بازآفرینی از سال ۹۳ کلید خورد و به موجب آن ساماندهی محلات و سکونتگاه‌های غیرمجاز در دستور کار قرار گرفته، بنابراین با ایجاد امکانات زیرساختی روبنایی توازن در سطح استان ایجاد شده و نواحی منفصل نیز مانند سطح شهر از امکانات فرهنگی، رفاهی، بهداشتی و... برخوردار می‌شوند.
این مقام مسئول در خصوص اجرای پروژه‌های بازآفرینی و تشریح آن می‌افزاید: به منظور اجرای طرح‌های بازآفرینی شهری از سال ۹۴ تا ۹۷ در چند ردیف ۵۰ میلیارد تومان اعتبار به استان تخصیص داده شده و علاوه بر آن ۲۵ میلیارد تومان دیگر به ۳ ردیف با عناوین و به تفکیک ۱۳ میلیارد تومان برای کمک به بهسازی معابر نواحی منفصل شهری نایسر و حسن‌آباد، ۶ میلیارد تومان برای کمک به اجرای پیاده‌راه خیابان فردوسی و ۶ میلیارد تومان برای تملک املاک تاریخی استان تخصیص یافته است.