این کاهش بودجه در حالی می‌تواند نگران‌کننده باشد که با وجود توجیه اقتصادی محور قرار دادن چنین کشفیاتی برای توسعه استان زنجان با جلب و جذب توریست و گردشگری علمی هنوز هیچ اقدام نجات‌بخشی برای معدن نمک چهرآباد واقع در 70 کیلومتری جنوب‌غربی زنجان صورت نگرفته است و کاوشهای باستانشناسی در این منطقه به دلیل استخراج از معدن ناقص باقی‌مانده است.
از سوی دیگر دولت در حالی همچنان اجازه استخراج نمک از این معدن را داده است که در کشور ما با وجود یک پنجم نمکزار بودن خاک ایران، آن هم برای استفاده در یخ‌زدایی از جاده‌ها در زمستان، هیچ توجیه اقتصادی برای ادامه این روند وجود ندارد.راز مردان نمکی در حالی به دلیل نوع برخورد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هنوز سر به مهر است که کارشناسان مختلفی معتقدند با کشف بقایای این عده از 2 هزار و 400 سال قبل بلیت زنجان برده است و میتوان این استان را به قطب گردشگری علمی تبدیل کرد.
اما آیا در حالی که مسئولان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای بودجه سال آینده رشدی 27/269 درصدی را برای توسعه زیرساخت‌های گردشگری تدارک می‌بینند میتوان امید داشت که با تغییر تاکتیک در نوع برخورد با معدن چهرآباد و مردان نمکی کشف شده در آن، هم به کشف راز تاریخ جهان و ایران کمک کنند و هم روح تازه‌ای به اقتصاد زنجان ببخشند؟ پرسشی است که هنوز پاسخ مناسبی به آن داده شده است.
اسفندیار رحیم‌مشایی، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، که این روزها مشغله مدیریتی بسیاری علاوه بر این پست خود را عهده‌دار شده سال 87 را سالی برای حرکتی توفنده در توسعه گردشگری تلقی کرده است زیرا توانسته در بودجه سال آتی خود 88/118 درصد افزایش را تدارک ببیند و بدین‌ترتیب در حوزه گردشگری اعتبار ویژه ولی در عین حال مبهمی را پیش‌بینی کند.
اما در این میان تنها 200 کاوش باستانشناسی برای سال 87 تدارک دیده شده است. این نکته وقتی حائز اهمیت می‌شود که نیم‌نگاهی به تاریخچه و روند کشف مردان نمکی بیندازیم که هیچ برنامه‌ای در آن وجود نداشته و نخستین مردنمکی به واسطه استخراج نمک از معدن چهرآباد به طور کاملا اتفاقی کشف شد و نظر سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری را به خود جلب کرد.
جالب‌تر اینکه با وجود نیاز قربانگاه مردان نمکی و سایر محوطه‌های کاوش به کاوشهای نجات‌بخش و برنامه‌های وسیع‌تر در سال آینده بودجه ردیف 30227 لایحه که به «برنامه اکتشاف باستانشناختی و تاریخی» اختصاص داشته با کاهشی68 درصدی رقم 40 میلیارد و 280 میلیون ریال را نشان می‌دهد در حالی که برای بودجه سال جاری همین بخش اعتباری معادل 125 میلیارد و 280 میلیون ریال به تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی رسیده بود.
با این وصف پیش از آنکه بیشتر مغلوب صفرهای اعتبارات سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شویم بهتر است بدانیم درباره چه موضوعی و با چه پتانسیلی صحبت می‌کنیم. شاید با مروری بر وضعیت مردان نمکی و آنچه آنان از اعصار گذاشته در دل خود جای داده‌اند بهتر بتوانیم فرصت استثنایی به دست آمده را باور کنیم و به گفته دکتر محمدعلی رهنما استاد گردشگری دانشگاه تهران یقین پیدا کنیم که بلیت زنجان برده است!
آنها رازهای تاریخ را در دل دارند وقتی سخن از مومیان طبیعی به میان می‌آید موضوع و مبحثی خاص مطرح می‌شود که همه شاخه‌های علوم میان رشته‌ای را به کمک می‌طلبد تا از حقایق ناگفته‌ای سخن بگوید که مومیایی‌های ساخت بشر نتوانسته آن حرف‌ها را به ما انتقال دهد.
درست وقتی «مرد یخی» جسدش کشف شد این تجربه برای اروپاییان دست داد تا بتوانند با کاوش‌ها و جست‌وجوهای گروهی نظر همه محافل علمی را به خود جلب کنند و در حالی که تحقیقات خود را با دعوت از کارشناسان کشورهایی نظیر ایتالیا، انگلیس و... به کمترین درصد خطا بدون وقفه پیش می‌بردند توانستند جذابیت مواجه شدن با جسدی که هنوز از سال قبل باقی مانده بود را به اطلاع همه گردشگران علمی برسانند و این موقعیت به زودی به فرصتی برای کسب درآمد تبدیل شد.
گرچه مرد یخی تنها یک نمونه بود ولی فرصتی منحصر به فرد را در حوزه مومیائیان طبیعی به دانشمندان و دانشجویان داد. اینک ما نه یک نمونه که دست‌کم 5 نمونه استخراج شده داریم و ششمین و هفتمین مرد نمکی نیز انتظار فرا رسیدن فصل کاوش آینده را می‌کشند تا با خود پیام هخامنشیان را به جهانیان قرن 21 برسانند.
نخستین مرد نمکی که اینک در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود در سال 1372 در حالی کشف شد که تیغه‌های بولدوزر یک شرکت خصوصی در حال استخراج نمک از معدن چهرآباد حوالی روستای حمزه‌لو در 70 کیلومتری جنوب‌غربی زنجان بود.
به زودی تحقیقات 2 کارشناس برجسته باستانشناس یعنی دکتر ثبوتی و دکتر میرفتاح درباره آنها آغاز شد و با وجود برنامه‌ریزی برای فصل اول کاوش در سال 83 باز هم به دلیل فعالیت بولدوزرها مردان نمکی 2 و 3 در حالی کشف شدند که به شدت آسیب دیده و جسد آنها از هم متلاشی شده بود. براساس تحقیقاتی که با روش سالیابی
کربن 14 صورت گرفته است مرد نمکی شماره یک و 2 مربوط به حدود 1700 سال قبل بودند.
تحقیقات نشان داد مرد نمکی شماره یک دارای گروه خونی B بوده است و مرد نمکی شماره 2 نیز 180 سانتیمتر قد داشته است.پس از این، کاوشهای باستانشناسان با سرپرستی ابوالفضل عالی در این منطقه ادامه داشت و مردان نمکی شماره 4 و 5 کشف شدند که مرد نمکی شماره 4 کاملترین نمونه به دست آمده تاکنون است.
براساس تحقیقاتی که روی مردان نمکی 3، 4و5 صورت گرفته مشخص شد این سه مربوط به دوره هخامنشیان با قدمتی حدود 2400سال قبل هستند. بدین ترتیب باستانشناسان با این فرضیه مواجه شدند که استخراج نمک که در اعصار گذشته موجب مدفون شدن این معدنچیان شده در دو دوره با فاصله زمانی دست‌کم 500 سال بوده است.
باستانشناسان ایرانی و خارجی در پی بررسی‌های خود نتیجه گرفتند که استخراج نمک در آن دوره تجارتی پررونق بوده است. منیژه هادیان مسئول گروه شناخت مواد و فناوری‌های کهن پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی و فرهنگی اینک کار بررسی روی نقش‌های پارچه لباس‌ها و نوع بافته‌ها را عهده‌دار است زیرا به این طریق میتوان طبقه اجتماعی این عده و شغل آنان را رمزگشایی کرد.
در همین حال مارک پولارد، باستان شناس و کارشناس علوم میان رشته‌ای دانشگاه آکسفورد، در بیان تحقیقات خود بر روی مرد نمکی شماره 4 که جوانی 16ساله با 170تا175سانتیمتر قد بود گفت:«بررسی و آزمایش‌های ما نشان می‌دهد این معدنچی به منابع آب‌های آزاد دسترسی داشته و از غذاهایی نظیر ماهی تغذیه می‌کرده است و احتمال می‌رود از جایی نظیر مازندران آمده بوده باشد.»
وی در دومین همایش مردان نمکی نشان داد که چگونه میتوان از یک رشته موی 15سانتیمتری رژیم 15ماهه فرد را بررسی کرد. این بررسی‌ها نشان داد که خوراکی‌هایی نظیر هندوانه، گردو، کدو ، انار و عدس در رژیم غذای معدنچیان مومیایی شده در معدن نمک نقش اساسی داشته است.
بارش‌های سنگین پاییز و زمستان امسال در محل معدن سبب شد تا جسد مردنمکی دیگری نمایان شود ولی برای کاوش باید تا فصل بعدی منتظر ماند.
بلیت زنجانی‌ها برده است مهمترین عامل جذب گردشگر و حرکت چرخ اقتصادی یک منطقه حول محور گردشگری وجود جذابیتی منحصر به فرد است. تاریخ، فرهنگ، طبیعت بکر پیش و بیش از امکانات رفاهی می‌توانند علاقه‌مندان را به سفر وا دارند.
دکتر محمدعلی‌رهنما، استاد دانشگاه تهران و کارشناس گردشگری با اشاره به وضعیتی که برای زنجانی‌ها با معدن چهرآباد و کشف مردان نمکی روی داده می‌گوید: «به نظر من بلیت استان زنجان برده است، اگر استاندار و سایر مسئولان استان زنجان متوجه این اهمیت و امتیازی که نصیبشان شده شوند، می‌فهمند که بزرگترین شانس دوره مدیریتی آنها رقم خورده و‌آنها می‌توانند هم ابتکار عمل خود را به مرحله ظهور برسانند و هم برای منطقه خود امتیازاتی رقم بزنند.»
این متخصص گردشگری و نظریه‌های آن با تاکید بر اینکه نباید گمان کنیم خود به تنهایی می‌توانیم این عرصه را مدیریت و تحقیقات را پیش ببریم می‌افزاید:«بهتر است از تمام دنیا کارشناسان و متخصصانشان را دعوت کنیم تا در کار با ما شریک شوند. این اقدام سبب می‌شود تا افراد بیشتر با موضوع منحصر به فردی که تنها در اختیار ایرانیان است آشنا شوند و عده بیشتری متوجه مردان نمکی شوند.»
دکتر رهنما با تاکید بر اهمیت مکان کشف و تبدیل آن به سایتی برای بازدید و انجام فعالیت‌های تحقیقاتی باستانشناسان همه کشور تصریح می‌کند:«خود محل معدن فرصتی منحصر به فرد برای تماشای مردم کنجکاو و گردشگران علمی است. چنین افرادی علاقه‌ای به محیط‌های موزه‌ای ندارند و در واقع میتوان با فراهم کردن امکاناتی مناسب و متناسب با معدن چهرآباد آنان را در بتن و عمق واقعیتی قرار داد که حس کنجکاوی و جست‌وجوی آنان را ارضا می‌کند.»
با این وصف زنجان علاوه بر سابقه تاریخی که از عصر صفویه داشته و خاطره‌ای که از حکومت ایلخانان برای بازگو کردن دارد می‌تواند به قطبی برای گردشگری علمی تبدیل شود که صرفا در ایران امکان به وجود آمدنش هست و آن هم زنجان!
دکتر رهنما در این‌باره پیشنهاد می‌دهد: «میتوان در خود معدن سایت و تاسیساتی مدرن و به روز طراحی و اجرا کرد تا خود مومیایی‌های به دست آمده، آنجا و در محیط واقعی خود آنها به نمایش درآید.»به عبارت دیگر ما می‌توانیم از جنس معدن و همان خاک و فضا موزه‌ای واقعی درست کنیم که جذاب‌تر از هر موزه‌ای پذیرای گردشگران علمی باشد با این امکان که اگر آنها بخواهند تحقیقی انجام دهند فرصت و امکان آن را داشته باشند.