البته باغ‌های چای ایران مختص ۲ استان مازندران و گیلان هستند و وقتی صحبت از اقتصاد چای داخلی ایران می‌شود، نگاه‌ها به سمت این ۲ استان است. باغ‌های چای شمال که محصولی کم‌نظیر از نظر کیفیت در عطر و طعم تولید می‌کنند، چند سال است که به لطف افزایش قیمت خرید تضمینی، اندکی رونق گرفته‌اند و میزان تولید هم در آنها رو به افزایش است.
در حال حاضر نزدیک به ۲۶ هزار هکتار باغ چای در گیلان و مازندران وجود دارد و بیش از ۵۵ هزار چایکار مشغول کشت این محصول پرطرفدار هستند. البته تعداد مشاغل مرتبط با صنعت چای ایرانی بیشتر از این رقم است و به حدود ۲ برابر می‌رسد. این محصول پرطرفدار و پیوندخورده به زندگی ایرانی‌ها، در حال چیده شدن از باغ‌هاست و با پایان یافتن چین بهاره، از ابتدای همین هفته چین اصلی چای هم آغاز شده است.
- خرید تضمینی
طبق اعلام رئیس سازمان چای ایران از ابتدای فصل برداشت تا ۱۹ خرداد از چایکاران مازندرانی و گیلانی ۵۰ هزار و ۵۳۴ تن چای در ۱۵۸ کارخانه چای‌سازی خریداری شد که طبق نرخ خرید تضمینی چای در سال جاری، ارزش اقتصادی این مقدار محصول خریداری شده ۱۵۸ میلیارد تومان است. «حبیب جهانساز» با بیان این‌که تاکنون میزان پرداختی‌ها به چایکاران بابت خرید تضمینی از مرز ۵۴ درصد گذشته و ۸۴ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان پرداخت شده است، اظهار کرد: منابع لازم برای پرداخت بقیه مطالبات چایکاران نیز تامین شده و تا پایان این هفته بقیه بدهی به چایکاران شمال نیز پرداخت می‌شود.
امسال شرایط مناسب اقلیمی سبب شده که فقط ۶ درصد چای بهاره خریداری شده درجه ۲ باشد و بقیه این محصول درجه یک است و کیفیت بالایی دارد. قیمت خرید تضمینی برگ سبز چای در سال جاری نسبت به سال گذشته کیلویی ۳۲۵ تومان برای برگ سبز چای درجه ۲ و ۳۵۰ تومان برای برگ سبز چای درجه یک افزایش یافت. طبق مصوبه شورای اقتصاد، امسال برگ سبز چای درجه یک کیلویی ۳۲ هزار و ۷۵۰ ریال و برگ سبز چای درجه ۲ کیلویی ۱۸ هزار و ۴۹۲ ریال خریداری می‌شود.
- پیش‌بینی افزایش تولید
پارسال چایکاران گیلان و مازندران ۱۱۲ هزار و ۷۰۰ تن برگ سبز چای برداشت کردند که حاصل آن ۲۵ هزار و ۶۰۰ تن چای خشک بود و رشدی ۶ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۶ را نشان می‌داد. بر اساس گفته‌های رئیس سازمان چای ایران، پیش‌بینی می‌شود که میزان خرید تضمینی برگ سبز چای به ۱۳۰ هزار تن هم برسد که از این مقدار برگ سبز چای، ۲۶ هزار تن چای خشک می‌توان به دست آورد.
این‌طور پیش‌بینی می‌شود که با توجه به افزایش ۱۸ درصدی میزان چای تولید شده در سال جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته، امسال چای بیشتری از باغ‌ها برداشت شود. جهانساز نیز معتقد است که با توجه به شرایط مساعد آب و هوایی، پیش‌بینی شده امسال تولید چای در باغ‌های چای گیلان و مازندران ۳۰ درصد بیشتر از سال گذشته باشد. وی با بیان این‌که سالانه در کشور حدود ۱۰۵ هزار تن چای خشک مصرف می‌شود، گفت: باغ‌های چای شمال حدود ۲۷ درصد نیاز کشور را تامین می‌کنند. به همین دلیل واردات چای نیز انجام می‌شود، اما به دلیل کیفیت بالای چای ایرانی و استقبال مصرف‌کنندگان از چای داخلی، برخی کارخانه‌ها نیز اقدام به فروش جزئی چای به مصرف‌کنندگان می‌کنند.
البته ظرفیت کشت و تولید چای در گیلان و مازندران قابل افزایش است و در صورتی که برنامه‌های حمایتی از چایکاران ادامه داشته باشد، می‌توان به افزایش سهم چای ایرانی از بازار داخل و همچنین بیشتر شدن میزان درآمد از صادرات چای ایرانی امیدوار بود. جهانساز نیز به این موضوع تاکید دارد که اگر دولت ارز دولتی را به جای این‌که در اختیار بخش واردات چای قرار دهد، به واردات ماشین‌آلات و تجهیزات به روز مورد نیاز کارخانه‌های چای داخل اختصاص دهد، هم از واردات چای کاسته خواهد شد و هم میزان تولید چای در کشور افزایش می‌یابد.
- فرار از رکود
ایران دوازدهمین کشور از نظر مصرف چای و پانزدهمین کشور از نظر مساحت باغ‌های چای است، اما این رتبه پانزدهم در مساحت باغ‌ها می‌تواند افزایش محسوسی داشته باشد؛ چراکه بر اساس آمارهای رسمی میزان تولید برگ سبز چای در نیمه نخست دهه ۷۰ تا مرز ۳۰۰ هزار تن نیز می‌رسید، اما برخی چالش‌های مدیریتی و ضعف‌ها در برنامه‌ریزی همراه با شرایط آب و هوایی دست به دست هم دادند تا از نیمه دوم دهه ۷۰ تولید چای کاهشی چشمگیری داشته باشد و روند نزولی در پیش بگیرد. تا جایی که میزان برداشت برگ سبز چای به دلیل برخی اشتباه‌های مدیریتی به مرز ۶۵ هزار تن نیز کاهش یافت.
گردش مالی بالای چای و بازار مصرف همیشگی و پرسود آن سبب شد که مسئولان از سال ۱۳۹۲ به فکر احیای باغ‌های چای شمال بیفتند و برنامه‌های حمایتی را در پیش بگیرند. هرچند که خشکسالی در سال ۱۳۹۳ اجازه نداد تا برنامه‌های حمایتی دولت از چای در این سال اثرگذار شود و میزان تولید این محصول در باغ‌های چای گیلان و مازندران تا ۶۰ هزار تن هم کاهش یافت، اما سیر صعودی تولید چای در این باغ‌ها از سال ۱۳۹۳ به بعد آغاز شد.
سال ۱۳۹۴ حدود ۸۷ هزار تن و سال ۱۳۹۵ نیز بیش از ۱۳۹ هزار تن برگ سبز چای تولید شد تا صنعت چای به عنوان فرصتی درآمدزا و اشتغال‌زا در شمال دوباره جان بگیرد. با همین رویکرد نیز احیای بیش از ۴ هزار هکتار از باغ‌های چای شمال از سال ۱۳۹۳ تاکنون انجام شده است. بازار پرمصرف چای در داخل و خارج از کشور و افزایش قیمت خرید تضمینی و برخی اقدامات حمایتی دیگر مانند حذف ارز دولتی برای واردات چای سبب شده که میل به افزایش کشت این محصول بین چایکاران بیشتر شود، اما مازندران و گیلان هنوز امکان افزایش تولید برگ سبز چای بیشتر را دارند. از سوی دیگر پشتیبانی از کارخانه‌های چای که تمرکزشان به دلیل بیشتر بودن مساحت باغ‌های چای گیلان در این استان بیشتر است، می‌تواند ارزش افزوده چای را نیز بیشتر کند.
- صادرات و واردات چای
نگاهی به اعداد و ارقام مربوط به صادرات و واردات چای در سال گذشته اهمیت بیشتر شدن حمایت از چایکاران و کارخانه‌داران صنعت چای را نشان می‌دهد. میزان کل صادرات چای ایران در سال گذشته ۱۶ هزار و ۳۲۶ تن بود که به ۳۶ کشور صادر شد و ۱۹ میلیون و ۸۵ هزار دلار برای ایران ارزآوری داشت، اما سهم گردش اقتصادی از واردات چای به بازار داخلی بسیار بیشتر است. میزان کل واردات چای در سال ۱۳۹۷ طبق آمار سازمان چای ایران، ۶۲ هزار و ۲۸۹ تن بود که از ۱۰ کشور وارد شد و بیش از ۲۹۲ میلیون دلار ارز از کشور خارج کرد. بخش مهمی از این خروج ارز به واسطه حمایت از تولید چای با کیفیت ایرانی امکان‌پذیر است.
نکته قابل توجهی که در آمار صادرات و واردات چای ایران وجود دارد، تفاوت نسبت افزایش در ارقام مربوط صادرات و واردات این محصول از نظر وزنی و اقتصادی است. در حالی که حجم واردات چای سال گذشته به ایران حدود ۸/۳ برابر چای صادر شده از کشور بود، ازرش اقتصادی چای وارداتی حدود ۱۵ برابر چای صادر شده است. به عبارتی دیگر چای وارده شده با قیمتی بسیار بیشتر از چای صادراتی وارد کشور می‌شود. این تفاوت مشهود و چشمگیر نقش حمایت از تولید چای داخلی در جلوگیری از خروج ارز را بیشتر نمایان می‌کند.
بیشترین مبادله ایران در زمینه چای با هند است. هندی‌ها سال گذشته ۲ هزار و ۹۵۶ تن چای از ایران خریداری کردند و ۳۲ هزار و ۲۶۶ تن چای به ایران فروختند. یکی از چالش‌ها و نگرانی‌های چایکاران و فعالان صنعت چای در این زمینه، خروج چای ضعیف یا کم کیفیت ایرانی از کشور با قیمت کم و وارد کردن آن پس از بسته‌بندی‌های جدید و افزودن طعم و رنگ به داخل کشور با قیمتی دست‌کم ۲ برابر است؛ موضوعی که می‌تواند یکی از دلایل اصلی تفاوت نسبت افزایش اعداد صادرات و واردات از نظر وزنی و ارزش اقتصادی آن باشد.
- راهکارهای رونق
صنعت چای در گیلان و مازندران هنوز جا برای رشد و ارتقا دارد. در صورت ادامه یافتن سیاست‌های حمایتی از چایکاران، شرکت دادن فعالان صنعت چای در تصمیم‌گیری‌ها، کم شدن تصدی‌گری دولت، در نظر گرفتن قوانین مناسب و قوی برای صادرات و واردات، جلوگیری از قاچاق چای و مهم‌تر از همه احیای تمام باغ‌های مستعد کشت چای در گیلان و غرب مازندران که نزدیک به ۸ هزار هکتار تخمین زده می‌شود و سال‌هاست رها شده‌اند، می‌توان به رونق اقتصاد چای و ایجاد هزاران شغل دیگر در باغ‌های چای ۲ استان شمالی امیدوار بود.