یکی از مجموعه‌های نفیس و باارزش مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس در دوره قاجاریه، مجموعه وزارت عدلیه، خریداری‌شده از آقای «محمد گلبن» در سال ۱۳۸۲ است. منشأ اولیه این اسناد متعلق به امجدالسلطان، معاون وزارت عدلیه در سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۹ قمری است. اسناد این مجموعه در بیش از ۷ هزار صفحه، شامل نامه‌نگاری‌های او با وزرا، رؤسا و کارکنان محاکم عدلیه است و بیشترین حجم آنها مربوط به حوزه تهران است.
- ساختار محتوایی اسناد وزارت عدلیه
شکل‌گیری تشکیلاتی به نام «عدلیه» در ایران به دوره قاجار برمی‌گردد. یکی از اقدامات دوره قاجاریه در نظام قضایی کشور که از سوی بعضی مورخان «اصلاح» لقب گرفته است، الگوگیری از سیستم دادرسی کشورهای اروپایی و اجرای آن در نظام قضایی ایران بود. ناصرالدین شاه پس از سفرهای اروپایی خود درصدد بود تا همه ارگان‌ها و تشکیلات حکومتی را به سبک اروپایی تغییر دهد و به تعبیر خودش آنها را «فرنگی» سازد.
در دوره مظفرالدین شاه و وزارت عبدالحسین میرزا فرمانفرما، عدلیه مشتمل بر ۴ محکمه ابتدایی، جزایی، استیناف و تمیز بود. براساس محتوای اطلاعاتی اسناد مجموعه «امجد السلطان» محاکم عدلیه به ۲ دسته کلی تقسیم می‌شوند؛ محاکم عمومی و محاکم اختصاصی. محاکم عمومی حق رسیدگی به تمام دعاوی را داشتند، ولی در محاکم اختصاصی حق رسیدگی به هیچ امری را نداشتند. مگر آنچه وزارت عدلیه اجازه داده بود، مثل محاکم تجارت و محاکم قضایی.
- شکل‌گیری اولین قوه قضائیه
مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی با بیان این‌که این اسناد در مجموعه اولین اسنادی هستند که روند شکل‌گیری یک قوه قضائیه مستقل را در تاریخ معاصر ایران نشان می‌دهند، می‌گوید: اهمیت این اسناد از این جهت است که منشأ آنها به میرزا محمدخان حسینی صدر، ملقب به امجدالسلطان می‌رسد که معاون وزارت عدلیه بوده است. وی می‌افزاید: این اسناد در یک دوره ۴ یا ۵ ساله نشان می‌دهد که نیازها و درخواست‌های مردم در ابتدای این دوره چه بوده است.
«ابوالفضل حسن‌آبادی» با اشاره به انقلاب مشروطه اظهار می‌کند: در این انقلاب یکی از مهم‌ترین درخواست‌های مردم ایجاد یک عدلیه مستقل از پادشاه بود. شاید بتوان گفت یکی از نمادهای تاثیر مشروطه در اواخر دوره قاجار در همین اسناد نمایش داده می‌شود که در این دوره یک تحول بزرگ به دلیل درخواست‌های آن زمان شکل گرفت. وی تاکید می‌کند: بحث قضا و عدالت در کشور ما در هر دوره تاریخی از یک ساختار مذهبی برخوردار بوده است. این اسناد که از مجموعه اسناد خریداری‌شده از آقای گلبن در سال ۱۳۸۲ است، در مرکز اسناد آماده‌سازی و سازماندهی شده و در اینترنت هم قابل جست‌وجو است.
- اهمیت اسناد عدلیه دوره قاجار
کارشناس نمایه‌سازی و طبقه‌بندی اسناد آستان قدس رضوی با معرفی اسناد رونمایی‌شده بیان می‌کند: محتوای این مجموعه اسناد به جهت دارا بودن اطلاعاتی مفید و جامع راجع به سیستم قضایی دوره قاجار، نمودار و چارت داخلی تشکیلات عدلیه، شرح وظایف محاکم و کارکنان آن، محل جغرافیایی هر یک از محاکم در شهرها، نحوه رسیدگی به پرونده‌های دعاوی، موضوع اختلاف، شناسایی رجال دولتی و محلی و بخشی از تاریخچه عدلیه ایران است و اهمیت بسزایی دارد.
«اعظم نظرکرده» عنوان می‌کند: مکاتبه عده‌ای از تجار سبزوار با رئیس عدلیه خراسان به منظور تسریع تأسیس شعبه عدلیه در این شهر در سال ۱۳۲۷ و با شماره سند ۱/۶۱۱۹۲، مکاتبه وزارت عدلیه با پرنس دادیان، مستشار وزارت عدلیه، مبنی بر انتصاب مشارالیه به سمت مستشاری کل وزارتخانه مزبور برای انجام اصلاحات اساسی به تاریخ ۱۳۲۸ قمری و شماره سند ۲/۵۹۷۳۹، سواد فرمان احمدشاه قاجار و تصویب وثوق‌الدوله وزیر عدلیه مبنی بر انتصاب میرزامحمدخان امجدالسلطان به معاونت عدلیه به تاریخ ۱۳۲۷ قمری و شماره سند ۴/۵۱۶۴۰ و سواد فرمان محمدعلی شاه قاجار و تصویب مهدی قلی‌خان مخبرالسلطنه وزیر عدلیه اعظم مبنی بر انتصاب میرزامحمدخان امجدالسلطان به معاونت اول وزارت عدلیه در تاریخ ۱۳۲۶ قمری و شماره سند ۳/۵۱۶۴۰، برخی از اسناد رونمایی شده است.
میرزا محمدخان حسینی صدر، ملقب به امجدالسلطان، فرزند میرزا محمدعلی صدرالممالک، متولی‌باشی آستان قدس رضوی در سال‌های ۱۳۰۳ تا ۱۳۰۶ و ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۴ قمری است. پدربزرگ وی میرزا محمدحسین‌خان قزوینی عضدالملک و همچنین برادر امجدالسلطان به نام میرزا شفیع نیز متولی‌باشی آستان قدس رضوی بوده‌اند.
این اسناد این هفته هم در قالب نمایشگاه در محل گنجینه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی واقع در صحن کوثر حرم مطهر در معرض نمایش عموم قرار دارد.