داستان از این قرار است که یکی از واحدهای معدنی استان همدان در عملیات معدنکاری با یک حفره ریزش‌کرده روبه‌رو می‌شود که در ظاهر به شکل غار بوده است. پس از اطلاع دادن این موضوع به حفاظت محیط زیست، تیمی برای بررسی اولیه به محل اعزام می‌شود. پس از بررسی‌ها، آثار و بقایای موجود نشان می‌دهد این محل یک غار است. در نتیجه با دستور مقام قضایی موقتا فعالیت معدنکاران تا تعیین تکلیف این غار متوقف و تصمیم گرفته می‌شود کارگروه غارشناسی استان در مورد این غار تصمیم‌گیری کند، البته هنوز مشخص نیست مسئولیت غار برعهده کیست. به سراغ مسئولان مربوطه رفتیم تا از آخرین اخبار در این زمینه مطلع شویم.
- از درجه‌بندی تا نبود متولی
غاری که برخی‌ها آن را هم‌تراز با غار علیصدر خوانده‌اند و برخی دیگر ارزشمندی آن را تکذیب کرده‌اند هنوز تعیین تکلیف نشده است و تا تشکیل کارگروه غارشناسی کسی سرپرستی و حفاظت از آن را برعهده نخواهد گرفت. رئیس اداره حفاظت محیط زیست در گفت‌وگو با همشهری اداره میراث فرهنگی را متولی این غار می‌داند، اما این اداره تاکنون در این زمینه واکنشی نشان نداده است و رئیس آن هم حاضر به گفت‌وگو با ما در این باره نشد. سیدعادل عربی، مدیرکل اداره حفاظت محیط زیست استان همدان، که کمتر اهل گفت‌وگو با رسانه‌هاست درباره غار کشف‌شده در روستای مارهموار حرف‌های زیادی برای گفتن دارد که در ادامه می‌خوانید.
- چرا غار کشف‌شده در اراضی مارهموار تعیین تکلیف نمی‌شود؟
بخشدار لالجین هم به ما اعتراض می‌کند که چرا وضعیت غار مارهموار را پیگیری نمی‌کنید، گفتم: این کار قانون دارد و ما فقط می‌توانیم وظیفه دبیرخانه خودمان را انجام دهیم. من به عنوان مدیرکل اداره حفاظت محیط زیست استان همدان دبیر کارگروه غارشناسی هستم و وظیفه دارم اطلاع‌رسانی کنم، اما طبق اساس‌نامه کارگروه غارشناسی پیگیری و حفاظت از این غار برعهده میراث فرهنگی است.
مسئولان میراث معتقدند این غار فعلا در حوزه اختیارات این اداره نیست. آنان می‌گویند طبق آیین‌نامه کارگروه غارشناسی ایران، غارهایی که از نظر درجه‌بندی غار درجه سه محسوب می‌شوند و قابلیت گردشگرپذیری دارند و غارهایی که از نظر تاریخی اهمیت دارند در حوزه اختیارات این اداره است.
طبق آیین‌نامه، غارهایی که در خارج از مناطق چهارگانه قرار داشته باشند نیز در حوزه اختیارات میراث فرهنگی است.
سوال این است که چرا کارگروه غارشناسی استان با موضوع غار راهموار تاکنون تشکیل نشده است؟ مگر نه این‌که ممکن است با مطالعات بیشتر ارزش و اهمیت غار بیش از پیش روشن شود. حتی ممکن است در درجه‌بندی غارها این غار از نظر اهمیت در ردیف غارهای غیرقابل دسترس یا با دسترسی محدود قرار گیرد و بازدید از آن ممنوع شود در حالی که این روزها هر کسی می‌تواند از این غار بازدید کند و سنگ‌هایی را که تشکیل آن میلیون‌ها سال طول کشیده است با خود به غنیمت ببرد.
دلیلی برای تشکیل کارگروه غارشناسی وجود ندارد و همه‌چیز واضح و روشن است، البته بالاخره کارگروه غارشناسی استان را با دستور کار مشخص تشکیل خواهیم داد اما فعلا حرفی برای گفتن نداریم. وقتی غاری پیدا شده که طبق قانون حفاظت از این غار در حیطه وظایف اداره میراث فرهنگی است پذیرفتن حفاظت این اثر طبیعی دیگر به تشکیل کارگروه نیاز ندارد.
بعضی از رسانه‌ها از قول شما نوشته‌اند اثری که به تازگی در راهموار کشف شده غار نیست و حفره است. اما انجمن غارشناسی معتقد است این به قول شما حفره قطعا غار است و از قضا غار جوانی است که در حال رشد و زایش است و ضرورت دارد با تشکیل کارگروه غارشناسی و درجه‌بندی این غار، از تخریب بیشتر آن توسط معدنداران، معدنکاران و نیز بازدیدکنندگان کنجکاو جلوگیری شود.
درجه‌بندی این غار به تعیین متولی حفاظت و نگهداری ارتباطی ندارد. ماده ۹ آیین‌نامه، مسئولیت حفاظت از غارهای موجود را در مناطق چهارگانه و غارهایی که در فهرست میراث طبیعی جهان ثبت شده برعهده اداره حفاظت محیط زیست گذاشته است. مناطق چهارگانه اعم از مناطق حفاظت‌شده، آثار طبیعی ملی، پارک‌های ملی و پناهگاه‌های حیات وحش است. غار راه‌هموار در هیچ‌یک از این مناطق قرار نگرفته است. ماده ۱۰ همین آیین‌نامه مسئولیت حفاظت و نگهداری از غارهای خارج از موضوع ماده ۹ در چارچوب ضوابط کارگروه برعهده سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است که با اولویت استفاده از بخش‌های غیردولتی صورت خواهد گرفت. بنابراین غاری که در حوزه مناطق چهارگانه نباشد مسئولیت آن برعهده اداره حفاظت محیط زیست است.
در ضمن طبق آیین‌نامه، هر حفره‌ای چه دستکند و چه طبیعی مشمول غار است و من در مصاحبه قبلی با رسانه‌ها گفتم این حفره غار است، اما آنها برداشت دیگری کردند و نوشتند عربی گفته حفره است و غار نیست! منظور من این بود که آنچه رسانه‌ها درباره هم‌تراز بودن این غار با غار علیصدر گفته‌اند درست نیست و هنوز چیزی معلوم نیست که کانال‌های لالجین نوشته‌اند غار قابل قایقرانی!
این زمانی است که کارگروه تشکیل شود و درجه‌بندی غار را مشخص کند و به اداره میراث فرهنگی اعلام و ابلاغ کند. از این پس غاری با این مشخصات در حوزه حفاظت شما قرار می‌گیرد. این غار یتیم است و نه شما مسئولیت آن را می‌پذیرید نه اداره میراث فرهنگی. بازدیدکننده با روش غیراصولی از این غار دیدن می‌کند و ممکن است به آن آسیب وارد شود. در این مرحله به درجه‌بندی نیاز نیست. موضوع اول حفاظت است که با توجه به ماده ۹ و ۱۰ تعیین تکلیف شده است و متولی این غار میراث فرهنگی است. موضوع بعدی بهره‌برداری از غار است که در این مرحله به تشکیل کارگروه و درجه‌بندی غار نیاز است که آن را بدون دسترسی، با دسترسی محدود، گردشگرپذیر و دسترسی آزاد تشخیص می‌دهند.
- نگرانی فعالان محیط زیست این است که اگر این کارگروه زودتر تشکیل نشود و درجه‌بندی آن سریع‌تر صورت نگیرد، ممکن است آسیب بیشتری به آن برسد. از کجا مشخص است غاری که دهانه آن با سنگ‌های بیرونی بسته شده است، از غارهای واجد ارزش حفاظتی نباشد؟ مگر تحقیق و پژوهشی در مورد آن انجام شده است؟
کارگروه بالاخره تشکیل خواهد شد. ما برای این کار باید چند موضوع و دستور کار داشته باشیم. برای یک غار که من نمی‌توانم درخواست تشکیل کارگروه بدهم. اعضای این کارگروه استانی مدیران دستگاه‌ها هستند و رئیس آن معاون عمرانی استاندار است. همه این اعضا می‌دانند چنین غاری کشف شده است و می‌دانند که وظیفه حفاظت آن برعهده چه اداره‌ای است. پس ضرورت تشکیل کارگروه چیست؟ میراث فرهنگی باید کار خودش را شروع کند. باید برای خالی کردن و باز کردن دهانه غار اقدام کند و تحقیق کند که آیا این حفره ادامه دارد یا راه به جایی نمی‌برد.
- در کارگروه غارشناسی تعیین درجه غار و پژوهش در این زمینه برعهده کیست؟
در درجه اول ما باید غار را شناسایی کنیم و بگوییم ظاهر و فیزیک غار را دارد. غاری که هنوز ابهام دارد قابل درجه‌بندی نیست. باید سنگ‌ها برداشته شود و دهانه غار باز شود تا تحقیق بیشتر درباره این حفره صورت گیرد. در غار بودن حفره که تردیدی وجود ندارد. انجمن غارشناسی هم با توجه به عکس‌ها و فیلم‌هایی که برایشان ارسال شده است تایید کرده‌اند که اثر کشف‌شده غار است و بسیار هم جوان است. موضوع ما یتیم بودن غار است و این‌که بدون تحقیق و کارشناسی آن را حفره بی‌ارزشی معرفی می‌کنند.
ما به احترام پیگیری شما و افکار عمومی این کارگروه را تشکیل می‌دهیم و امیدواریم که بعد از آن بهانه‌ای برای حفاظت از غار وجود نداشته باشد. غار بودن این حفره آشکار است، برای درجه‌بندی هم دستگاه متولی باید پیشنهاد دهد که این غار از نظر کارشناسان آن دستگاه چه درجه‌ای دارد. بعد از آن در کارگروه این پیشنهاد را تایید یا رد می‌کنند و بعد از آن ابلاغ می‌شود. این پروسه زمانبری است و شاید چند سال از حفاظت غار خبری نباشد. به هر حال ما به عنوان دبیر کارگروه پیشنهاد تشکیل کارگروه را ارائه خواهیم داد.
- طبق آیین‌نامه یک نماینده از تشکل‌های مردم‌نهاد هم باید در این کارگروه حضور داشته باشد. نماینده تشکل‌ها چه کسی است؟
علیرضا گوهری از انجمن غارنوردی.
- آخرین کارگروه استانی که تشکیل شده چه زمانی تشکیل شده است؟
آخرین کارگروه زمستان گذشته با موضوع ساخت هتل در غار علیصدر تشکیل شد که براساس دستورالعمل باید یک کیلومتر از غار فاصله می‌گرفت تا به حریم آن تعرض نشود. غار علیصدر از این آیین‌نامه تبعیت نمی‌کند چون بهره‌برداری اولیه آن قبل از ابلاغ آیین‌نامه بوده است، اما اگر بخواهند تغییری بدهند باید با قوانین انجمن غارشناسی همخوانی داشته باشد. درباره غار سراب چه کرده‌اید؟ بازدیدهای غیراصولی به آن آسیب می‌زند.
غار سراب را به عنوان اثر طبیعی ملی به سازمان حفاظت محیط زیست معرفی کرده‌ایم و در نوبت شورای عالی محیط زیست قرار دارد. به محض تصویب و ابلاغ، حفاظت از آن برعهده اداره حفاظت محیط زیست خواهد بود. این غار از نظر درجه‌بندی با دسترسی محدود است. بازدید از آن با ضوابط و الزامات محیط زیستی باید صورت گیرد.
- چرا تا تعیین تکلیف آن، ورودی موقتا مسدود نمی‌شود؟
فرماندار کبودراهنگ قول مساعد داده است برای در ورودی و نصب تابلو اعتباری اختصاص دهند. در داخل غار، گردشگری غیرمسئولانه سبب انباشت زباله شده است که باید تدبیری برای آن اندیشیده شود.
- معدنی که در کنار غار سراب قرار دارد مشغول فعالیت است؟
معدن در حال حاضر کار نمی‌کند اما مجوز آن باطل نشده است.
- معدن روستای راهموار چطور؟
معدن فعالیت می‌کند اما تا تعیین تکلیف نهایی در محدوده غار کار نمی‌کنند.
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان همدان می‌گوید: این استان ۴۴ حفره یا غار دارد که برخی از آنها دستکند است و برخی دیگر طبیعی، برخی عمیق و برخی کم‌عمق است. بانک اطلاعاتی غارهای استان را تهیه کرده‌ایم و درجه‌بندی غارها را هم ما به کارگروه غارشناسی استان پیشنهاد داده‌ایم.
- راه‌اندازی پایگاه تحقیقاتی در غار مارهموار
- عضو انجمن غار و غارشناسی ایران: کارشناسان باید بخش‌های مختلف این غار را بررسی و درجه آن را مشخص کنند
محسن قراگوزلو- همدان ـ خبرنگار :این هم از عجایب شهر ماست که وقتی یک اثر مهم تاریخی یا طبیعی کشف می‌شود، مسئولان اول خبر را انکار می‌کنند، پس از مقاومت رسانه‌ها مسئولیت حفاظت از آن را به گردن دیگری می‌اندازند و بعد از مدتی هم کلا اثر فراموش می‌شود و نوبت سوءاستفاده‌گران می‌رسد که از منافع آن استفاده شخصی کنند. این روند برای غار روستای راهموار یا مارهموار در شهرستان بهار که چند وقتی است کشف شده، طی شد و اگر رسانه‌ها اطلاع‌رسانی نمی‌کردند این غار هم به سرنوشت آثار دیگر دچار می‌شد. با جواد نظام دوست، عضو انجمن غار و غارشناسی ایران، در این باره صحبت کردیم. او معتقد است این غار به جای یک مکان گردشگری می‌تواند یک پایگاه تحقیقاتی برای دانشجویان، اساتید و کارشناسان باشد.
- پنهان‌کنندگان پاسخگو باشند
عضو انجمن غار و غارشناسی ایران درباره روند کشف این غار به همشهری می‌گوید: من در جریان وظیفه رسانه هستم، اما اصحاب رسانه گاهی از صفاتی استفاده می‌کنند که درست نیست. برخی رسانه‌ها از شبیه بودن این غار به غار علیصدر صحبت کرده بودند که تا حدی اغراق‌آمیز بود. از رسانه‌ها انتظار می‌رود در عین خبررسانی صحیح از غلو در ارائه خبر خودداری کنند. در ایران غارهای زیادی وجود دارد که هنوز دهانه آنها باز نشده است. در ایران شبکه‌های غاری زیادی وجود دارد که ممکن است طول و عمق بسیار زیادی داشته باشند، اما از آنجا که هیچ راهی به بیرون پیدا نکرده‌اند از حضور آنها باخبر نیستیم. به دلایل طبیعی و مصنوعی دهانه غارها باز می‌شود و ما متوجه وجود آنها می‌شویم. زلزله و سیل عوامل طبیعی و معدونکاوی، برداشت شن، ماسه و مانند اینها عوامل مصنوعی باز شدن دهانه غارها به شمار می‌روند. دهانه غار کشف‌شده در جوار روستای مارهموار نیز حین برداشت شن و ماسه از معدن کنار آن باز شده است.
جواد نظام‌دوست بیان می‌کند: این رسم بدی است که وقتی معدنکاران حین انجام کار به چیزی مثل غار برمی‌خورند، خبر را کتمان می‌کنند و چون نمی‌خواهند به ادامه کارشان لطمه وارد شود اقدام به پر کردن غار می‌کنند. در این غار کشف‌شده نیز همین اتفاق افتاد و ما از اداره کل حفاظت محیط زیست استان انتظار داریم این موضوع را پیگیری کند کما این‌که این اداره دبیر کارگروه غارشناسی استان است و یکی از وظایفی که برای آن تعریف شده حفاظت از غارهای استان است و باید این موضوع را در کارگروه مطرح کند.
وی درباره این‌که هنوز کارگروه تشکیل نشده است توضیح می‌دهد: بعضی چیزها تاریخ انقضا دارد و اگر دیر به آن بپردازیم زمان را از دست داده‌ایم. در خصوص غارها با اقدامی غیرکارشناسی یا اقدامی شتاب‌زده بسیار راحت تلاش میلیون ساله زمین را از دست می‌دهیم که ممکن است غیرقابل جبران باشد. وقتی دهانه غار باز می‌شود و آن را با لودر، بیل مکانیکی، سنگ و مانند این می‌پوشانند باید در این زمینه پاسخگو باشند.
- مسدود بودن مسیر
عضو انجمن غار و غارشناسی ایران می‌گوید: مسدود بودن مسیر سبب شده است بررسی این غار سخت شود. باید گروهی متشکل از غارنوردان زمین‌شناس از مسیر و منطقه بازدید کنند و اگر مسیری برای ورود به این غار وجود داشت، آن را پیدا کنند. خوب است بدانید در سال ۱۹۵۱ یک گروه تخصصی که به دنبال کشف منابع نفتی بودند یکی از عمیق‌ترین غارهای سال‌های اخیر ایران را در کوهستان پرو کشف کردند.
آنها در خاطرات خود نوشته‌اند وقتی متوجه وجود این حفره عمیق شدند، پروژه خود را تعطیل کردند و طی تماسی که با انجمن سرپرستی جغرافیا و غارشناسی انگلستان داشتند، این انجمن تیمی به سرپرستی دیوید جادسون به ایران اعزام کرد و این تیم کاشف عمیق‌ترین غار آسیا در آن زمان شد. می‌خواهم بگویم یک همکاری تخصصی به کشف یک غار عمیق منجر شد و تیم‌های بعدی تا عمق ۷۵۲ متری آن را پیمایش کردند. در کشور ما هنوز هم غارهایی به این شکل کشف می‌شوند، اما از آنجایی که مسئولان ما در بخش معادن در قراردادهای خود هیچ بندی مبنی بر این‌که بهره‌بردار و سرمایه‌گذار معدن اگر چنین چیزی کشف کند باید اطلاع بدهد تا تیم تخصصی وارد کار شود قید نمی‌کند آن هم در شرایطی که غارشناسان خوبی در همدان فعالیت می‌کنند.
نظام‌دوست در پاسخ به این سوال که چرا برای بررسی غار کشف‌شده به سرعت کارگروه تشکیل نمی‌شود، اظهار می‌کند: شاید شرایط کشور ما طوری است که آنقدر کارهای مهم‌تری داریم که کشف یک غار اهمیت چندانی برایمان ندارد. وی می‌افزاید: بعد از سال‌ها به تازگی کارگروه غارشناسی ایران آیین‌نامه‌ای تنظیم کرده است که طبق آن دستورالعمل شناسایی و درجه‌بندی غارها به طور کامل به ادارات کل حفاظت محیط زیست استان‌ها ابلاغ شده و این ادارات موظفند فهرست همه غارهای موجود در استان‌ها را به این کارگروه ارائه دهند. کشف یک غار جدید برای متخصصان این امر مانند کشف یک کشتی یا هواپیمای جدید است که باید برای دسترسی به اطلاعات آن جعبه سیاه را با احتیاط بررسی کرد.
- غار جوان
این کارشناس درباره این‌که برخی این غار را به دلیل داشتن سنگ‌های آهکی هم‌تراز با غار علیصدر دانسته‌اند تصریح می‌کند: با توجه به فیلم‌ها و عکس‌های مختصری که من از این غار دیدم، مسلما تشخیص دشوار است. وجود سنگ‌ها و خاک‌های دست‌ریزی که مسیر غار را بسته است نشان می‌دهد این غار بعد از کشف به عمد مسدود شده و گویا طول استلاتیک‌های موجود در غار زیاد نیست. باید به عمق غار رفت، زیرا ممکن است در طول مسیر چیز دیگری دیده شود. باید تأکید کنم مکان کشف‌شده حتما غار است، اما غار جوانی است. این غار زنده و در حال رویش و تولید انواع نهشته‌های آهکی است. درباره این‌که غار آهکی و شبیه غار علیصدر است باید بگویم حدود ۹۰ درصد غارهای دنیا آهکی‌اند چون طی فرایندی شیمیایی درست می‌شوند. ۱۰ درصد باقیمانده نیز از نهشته‌های گچی، نمکی، آذرین و ماسه تشکل می‌شوند. باز هم به حضور کارشناسان رسوب‌شناسی و ریخت‌شناسی در غار نیاز است و سن‌شناسان نیز باید سن غار را به‌صورت دقیق مشخص کنند.
- پایگاه تحقیقاتی
عضو انجمن غار و غارشناسی ایران می‌گوید: شایسته است قبل از این‌که به این غار به‌عنوان هدف گردشگری نگاه کنیم و آن را بنگاهی اقتصادی تصور کنیم، آن را یک پایگاه تحقیقاتی بدانیم. طبق آیین‌نامه تنظیم‌شده که قبلا درباره آن صحبت کردیم در هر غار نخست باید کارهای تحقیقاتی انجام شود و کارشناسان بخش‌های مختلف آن را بررسی و در نهایت درجه غار را مشخص کنند. نگاه صرف گردشگری به غارها جای انتقاد دارد.
نظام‌دوست یادآور می‌شود: طبق آیین‌نامه موجود، اداره کل حفاظت محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری باید در حوزه کارهای تحقیقاتی با هم همکاری کنند و پیش از آن‌که دیر شود اوضاع این غار را ساماندهی کنند. این غار به دلیل نزدیکی آن به شهر می‌تواند به جای یک مکان گردشگری، آزمایشگاهی تحقیقاتی برای دانشجویان و اساتید باشد.