مبدأ قنات زارچ که عمر آن ۳ هزار سال تخمین زده شده است، حوالی روستای فهرج شهرستان یزد است و با عبور از روستاهای خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد می‌شود و از محلات مختلف شهر به‌ویژه محله‌های واقع در بافت تاریخی عبور می‌کند. این قنات در گذشته تامین‌کننده آب مورد نیاز بافت مرکزی و سنتی شهر بوده است و دسترسی شهروندان نیز با استفاده از پایاب‌ها و سرداب‌هایی که در اماکن عمومی از جمله مساجد، آب‌انبارها، بازار و میادین مهم شهر قرار داشته، میسر بوده است. این سازه‌ها امروز به جاذبه‌های گردشگری تبدیل شده‌اند اما دیگر از آب زلالی که در مسیر قنات جهانی زارچ عبور می‌کرده خبری نیست.
- ویژگی‌های قنات زارچ
مسیر این قنات پس از گذر از مسجدجامع از شهر خارج می‌شود و به سمت زارچ حرکت می‌کند. یکی از قدم‌های مهم برای حفاظت از این سازه ارزشمند، جهانی شدن آن همراه با ۱۱ قنات ایرانی است که در پرونده قنات‌های ایرانی در یونسکو ارائه و تأیید شد. البته حال و روز کنونی این قنات چندان زیبنده یک سازه سنتی زیبا و منحصر به فرد در بعد جهانی نیست و مسئولان در تلاش هستند که این وضعیت را بهبود ببخشند. یکی از موضوعات اصلی آلودگی قنات زارچ بر اثر وارد شدن فاضلاب‌های خانگی، پزشکی و حتی انسانی است که اوضاع نابسامانی را در زیر بافت تاریخی یزد ایجاد کرده است. این که امروز از پوکه قنات‌های قدیمی به عنوان یکی از معضل‌های بهداشتی و زیست‌محیطی بافت تاریخی از آن یاد می‌کنند، متوجه قنات زارچ هم است.
- مشکلات قنات رهاشده در زیر بافت تاریخی
شیوع حشرات موذی، انتشار بوی نامطبوع و خسارتی که این سازه‌های آبی به زیر بافت تاریخی وارد کرده و آینده برخی بناهای ارزشمند را در معرض خطر قرار داده است، از جمله نگرانی‌های ناشی از رها شدن قنات‌های قدیمی به حال خود است. هر چند بر اساس اقداماتی که انجام شده است، ۷۰۰ متر از طول این قنات از پایاب مسجدجامع تا آسیاب وزیر به عنوان طول مناسب گردشگری قنات زارچ انتخاب و ساماندهی شده است، عبور این قنات از بناهای مختلف از جمله خانه‌های قدیمی ارزشمند و مساجد و میدان‌های شهر ساماندهی این سازه را ضروری کرده است. در حال حاضر مسیر عبور قنات با پایاب‌ها و سرداب‌ها برای گردشگران قابل بازدید نیست؛ این در حالی است که دیدن این سازه به عنوان بخشی از فرهنگ و هویت یزدی‌ها برای بسیاری از گردشگران هیجان‌انگیز است اما آلودگی قنات امکان بازدید از گردشگران را گرفته است.
- نگرانی درباره قنات‌های رهاشده در زیر بافت تاریخی
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد می‌گوید: در حال حاضر فاضلاب برخی خانه‌های قدیمی و بیمارستان گودرز در قنات زارچ رهاسازی می‌شود و با توجه به این‌که این قنات در مجموعه قنات‌های ثبت‌شده در فهرست آثار جهانی است، باید بیشتر مورد رسیدگی قرار گیرد. «سیدمصطفی فاطمی» از بازدید از شرایط رهاسازی فاضلاب برخی اماکن عمومی از جمله هتل‌ها در مسیر قنات زارچ خبر می‌دهد و می‌افزاید: در این بازدیدها شرایط به نحوی بهتر شده است اما هنوز این سازه سنتی و ارزشمند، دستخوش تعرضاتی است که مشکلات بسیاری ایجاد کرده است.
وی با تاکید بر این‌که شناخت درباره بافت بسیار اندک است و باید کارهای مطالعاتی بیشتری انجام شود، اضافه می‌کند: با توجه به این‌که حجم مداخلات در بافت تاریخی در حال افزایش است، باید ضوابط و شرایط مشخصی برای اجزای مختلف آن از جمله آلودگی‌های بصری بر روی زمین و مشکلاتی در زیر زمین از جمله فاضلاب‌ها، تعیین شود. این مسئول می‌گوید: با توجه به تعدد بناها برخی آب‌انبارها و قنوات به حال خود رها شده و حتی به فاضلاب وصل شده است که نگرانی‌هایی درباره زیر بافت تاریخی که یک‌سوم از اهمیت بافت تاریخی را شامل می‌شود، ایجاد کرده است.
- ورود دادستانی برای برخورد با رهاسازی فاضلاب در قنات
فرماندار یزد با اشاره به اولویت‌هایی که برای مرکز استان شناسایی شده و در دستور رسیدگی ویژه قرار دارد، می‌گوید: یکی از مباحث مبتلا به بافت تاریخی، رها شدن فاضلاب برخی بناها در مسیر قنات زارچ است که در خور این بنای ثبت‌شده در آثار جهانی نیست. «سیدمحمد رستگاری» می‌افزاید: در سرچشمه این قنات آب به صورت شفاف و زلال در جریان است اما در مسیر با عبور از بافت تاریخی و رها شدن فاضلاب‌ها به داخل بافت، دچار آلودگی‌های بسیاری می‌شود که امکان بازدید گردشگران از عبور این قنات را با مشکل مواجه می‌کند. وی ادامه می‌دهد: تلاش می‌کنیم آب زلال از سرچشمه قنات در زارچ، جریان پیدا کند. این در حالی است که آب قنات در مسیر خود تا مخزن خیابان آیت‌الله کاشانی، با آب‌دهی ۳۰ تا ۴۰ لیتر در ثانیه، زلال است اما در ادامه مسیر و به‌ویژه با عبور از بافت تاریخی، آلودگی‌های بسیاری به آن وارد می‌شود که زلالیت آب را از بین می‌برد.
فرماندار یزد می‌گوید: رها کردن فاضلاب‌های خانگی، بیمارستانی و هتل‌ها یکی از منابع اصلی آلودگی قنات زارچ هستند. ماحصل این وضعیت بوی نامطبوع و آلودگی‌هایی است که در کنار مشکلات بهداشتی، مانع از بهره‌برداری گردشگران از این سازه سنتی در زمان عبور از بناهای تاریخی در قالب سرداب‌ها و پایاب‌ها به‌ویژه در مسجدجامع یزد شده است.
وی از پیگیری جریان یافتن آب زلال در مسیر قنات زارچ تا پایان سال خبر می‌دهد و می‌افزاید: جای تاسف است که در برخی نقاط بافت تاریخی حتی فاضلاب انسانی نیز وارد مسیر قنات می‌شود و مشکلات بهداشتی و زیست‌محیطی بسیاری به دنبال دارد. رستگاری می‌گوید: البته بر رد این ادعا پافشاری می‌شد اما با استفاده از رنگ و نشان دادن جریان یافتن رنگ در مسیر قنات، این ادعا ثابت شد و در حال حاضر با حفر چاه از سوی شهرداری، مشکل در حال برطرف شدن است. فرماندار یزد اظهار می‌کند: حتی بیمارستان گودرز نیز مدعی بود که فاضلاب وارد جریان قنات نمی‌شود اما در بررسی‌ها حتی سرنگ‌های بیمارستانی در مسیر قنات مشاهده شد و با ورود دادستانی موضوع با جدیت در حال پیگیری است.
- گریزی به گذشته
پیش از ثبت جهانی قنات زارچ به عنوان طولانی‌ترین قنات، اقدامات بازسازی مسیرها و تخلیه پایه‌های قنات که به مرور زمان پر شده بود، انجام شد تا قنات برای ثبت جهانی تایید شوند و قرار بود بعد از ثبت جهانی، برنامه‌ریزی‌های ملی و استانی جهت بهبود شرایط برای بازدید گردشگران انجام شود که بخش جالب توجهی از آن محقق نشده است. پس از ثبت قنات زارچ در فهرست جهانی، بودجه خاص ملی هم برای حفاظت و نگهداری به آن اختصاص یافت و برای برخی اقدامات هزینه شد. اما قطعا این سازه باارزش تاریخی بیش از این نیازمند رسیدگی است و می‌تواند با جذب محققان و پژوهشگران بسیار به یزد، فرصت‌های تقویت صنعت گردشگری را فراهم کند.