وانت‌بارهای دوره‌گردی که در محله‌ها میوه و سبزی یا لوازم خانگی و پارچه می‌فروشند، یا بساط‌های کوچکی از خوراکی، پوشاک و وسایل تزئینی که هر روز در گوشه و کنار پارک‌ها و خیابان‌های شهر پهن می‌شوند، پدیده‌ای به نام دست‌فروشی را در اصفهان به نمایش می‌گذارند که هرچند با برخوردهای سخت‌گیرانه برای جلوگیری از سد معبر به حاشیه رفته، هیچ‌گاه حذف نشده است.
به سختی می‌توان پدیده دست‌فروشی در کلان‌شهر اصفهان را تعریف کرد؛ دست‌فروشان گاهی چهره متکدی به خود می‌گیرند (مثل مرد جوان و بلندبالایی که با سر و شکلی ژولیده، کیسه حمام می‌فروشد) و گاهی به معضل کودکان کار گره می‌خورند (مانند پسربچه‌هایی که در پارک‌های پررفت‌وآمد شهر، لواشک و جوراب می‌فروشند). بسیاری از آن‌ها هم دلال‌هایی هستند که آهن‌آلات قراضه یا نان خشک و ضایعات جمع‌آوری می‌کنند یا اجناس قاچاق و بی‌کیفیت را به مشتریانشان تحویل می‌دهند؛ اما واقعیت انکارنشدنی این است که با وجود همه برخوردهای تلخ و تلاش‌ها برای حذف این پدیده از سیمای شهری، دست‌فروشی همچنان در بیشتر محله‌های شهر خودنمایی می‌کند.
- از حفظ نظم و آرامش شهر تا واقعیت اقتصادی
سر و کله نمکی‌ها، چاقوتیزکن‌ها و پلاسکوفروش‌ها که با وانت کوچه به کوچه، شهر را زیر پا می‌گذاشتند از دهه ۶۰ و ۷۰ در کوچه و خیابان‌های شهر پیدا شد. هنوز هم لوازم خانگی، پارچه و میوه‌فروشانی هستند که مشتریان ثابتی در محله‌ها دارند و در روزهای خاصی از هفته به هر نقطه از اصفهان سر می‌زنند. شکل دیگری از این دست‌فروشان نیز در قدیم جا و مکان مشخصی داشتند. از لبو، بلالی، باقالی و کاهوسکنجبین‌فروشان خیابان چهارباغ گرفته تا فروشندگان پر هلو و آب پر در اطراف میدان کهنه و بافت قدیمی شهر.
در آن سال‌ها، دست‌فروشی هم یک راه درآمد برای قشرهای ضعیف جامعه بود و هم بخش جذابی از فرهنگ و اقتصاد شهر را به نمایش می‌گذاشت اما برخوردهای سرسختانه و سخت‌گیری‌های ماموران سد معبر و مدیرانی که دست‌فروشی را زیبنده نصف جهان نمی‌دانستند، کم‌کم این شکل از اقتصاد شهری را به حاشیه راند و در ردیف آسیب‌های اجتماعی مانند تکدی‌گری، کودکان کار و... قرار داد.
با این‌که سال‌هاست بساط دست‌فروشان به‌ویژه در اصفهان یکی از چالش‌های مدیران شهری برای حفظ نظم و زیبایی شهر است، این بخش جدایی‌ناپذیر اقتصاد شهری همچنان به حیات خود ادامه داده است و شاید مهم‌ترین وظیفه مدیران شهری تصمیم‌گیری برای چگونگی فعالیت درست آن‌ها و هدایتشان به بازارهای محلی باشد.
- بازتعریف و ساماندهی دست‌فروشی
عضو کمیسیون حمل و نقل، محیط زیست و فناوری اطلاعات شورای اسلامی شهر اصفهان درباره کم‌رنگ شدن دست‌فروشی در دهه اخیر به همشهری می‌گوید: منکر این موضوع نیستیم که دست‌فروشی می‌تواند در شرایط اقتصادی کنونی، فرصتی برای رونق اقتصادی شهر باشد اما برای این کار باید نخست دست‌فروشی را بازتعریف کنیم تا مشخص شود چه فعالیت‌هایی را به عنوان دست‌فروشی می‌شناسیم.
«اصغر برشان» با تأیید این موضوع که امرار معاش بخشی از قشرهای ضعیف جامعه با این پدیده گره خورده است، ادامه می‌دهد: در کنار این موضوع، فراموش نکنیم که اصفهان به عنوان یک کلان‌شهر گردشگری در دنیا شناخته می‌شود؛ در چنین شرایطی مساله دست‌فروشی از حساسیت خاصی برخوردار است. وی حضور دست‌فروشان در مناطق پربازدید و گردشگرپذیر اصفهان را بر هم زننده منظره‌های تاریخی و طبیعی شهر می‌داند و می‌گوید: در اصفهان سابقه دست‌فروشی‌های سامان‌یافته کم نبوده است. از جمله می‌توان به جمعه‌بازار کتاب اشاره کرد که اکنون بنا به دلایلی از بین رفته یا روزبازارهایی که هنوز هم در برخی محله‌های حاشیه شهر برگزار می‌شود و جمعیت زیادی خریدار و فروشنده را یک جا جمع می‌کند.
این عضو شورای اسلامی شهر که حضور دست‌فروشان در بعضی نقاط شهر مانند مسیر پیاده‌راه چهارباغ یا باغ رضوان در روزهای آخر هفته را مشکل‌ساز می‌داند، توضیح می‌دهد: خوشبختانه در مسیر باغ رضوان از سوی سازمان ساماندهی مشاغل شهری، مکانی در اختیار میوه‌فروشان این مسیر قرار گرفت تا مزاحمت و خطرهای احتمالی‌ای که حضور آن‌ها در روزهای آخر هفته برای شهروندان ایجاد می‌کند، برطرف شود.
- دغدغه سلامت شهروندان و نظم معابر عمومی
برشان با اشاره به تجربه موفق برخی کلان‌شهرهای کشور و حتی شهرک‌های اطراف اصفهان مانند شاهین‌شهر در ایجاد بازارچه‌های محلی اغذیه‌فروشی و کافی‌شاپ می‌گوید: اگر متقاضی برای ایجاد چنین مکان‌هایی در شهر اصفهان هم وجود داشته باشد و سلامت و بهداشت مواد غذایی که قرار است در این بازارچه‌ها به مردم عرضه شود، از سوی مسئولان بهداشت مورد تایید قرار گیرد، شهرداری هیچ ممانعتی به عمل نخواهد آورد.
او که جای خالی بازار خرید و فروش لوازم خانگی دست دوم در اصفهان را محسوس می‌داند، می‌افزاید: ایجاد بازارچه‌ای برای آن‌که شهروندان بتوانند اجناس خانگی دست دوم خود را خرید و فروش کنند، مانند آنچه در جمعه‌بازار خودرو اتفاق افتاده، اگرچه ممکن است پای دلال‌ها و واسطه‌ها را نیز به میدان باز کند، یک راهکار مناسب برای صرفه‌جویی اقتصادی در شرایط کنونی است.
- ابتکاری برای ساماندهی دست‌فروشان
معاون خدمات شهری شهردار اصفهان می‌گوید: راه‌اندازی بازار شب در اصفهان با هدف ساماندهی دست‌فروشان شهر و رونق کسب و کار مردم به‌ویژه برای اقشار کم‌درآمد در برنامه‌های شهرداری قرار گرفته است. «حسین امیری» راه‌اندازی بازارهای شب را از نظر مسائل حاشیه‌ای، امنیتی و اجتماعی، نیازمند همکاری و هماهنگی با دستگاه‌های دیگر می‌داند و یادآور می‌شود: برای راه‌اندازی بازارهای شب در نقاط مختلف شهر تاکنون چند نقطه پیشنهاد شده، اما در حال حاضر فقط یکی از محل‌های پیشنهادشده تأیید شده و درصدد هستیم بخشی از دست‌فروشان را به منظور جلوگیری از سد معبر، در بازارهای شب ساماندهی کنیم که تحقق این هدف نیاز به برنامه‌ریزی دقیق، مطالعه و کار عملیاتی دارد.
- شهر به دست‌فروش هم نیاز دارد
«حمیدرضا ششجوانی»، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه هنر اصفهان، دست‌فروشی در جامعه ما را شکلی از مبارزه تهیدستان برای ادامه بقا می‌داند و می‌گوید: آن‌ها اضطرار دارند، شغلی ندارند، مکانیسم تظلمخواهی برایشان وجود ندارد، نمی‌توانند در تولید دخالت کنند و نماینده واقعی در حزب‌های سیاسی و قدرت ندارند که منافع آن‌ها را دنبال کند، تمام این شرایط موجب می‌شود تهیدستان مجبور به اقدام‌های فردی مثل دست‌فروشی شوند تا در فرایند توزیع دوباره، امکاناتی را که از آن‌ها سلب شده، بگیرند.
این جامعه‌شناس با اشاره به این‌که دست‌فروش‌ها از خیابان به‌عنوان عرصه عمومی استفاده می‌کنند، می‌افزاید: این استفاده، با نظم مد نظر شهرداری و دولت در تضاد است؛ به همین دلیل شهرداری‌ها معمولاً فضاهای جداگانه‌ای مثل پارکینگ برای فعالیت به دست‌فروش‌ها می‌دهند و به این شیوه، فعالیتشان را محدود می‌کنند اما فراموش نکنیم حذف دست‌فروش‌ها از شهر و محدود کردن آن‌ها، نشاط را از فضای شهری می‌گیرد؛ چراکه شهر به دست‌فروش هم نیاز دارد و حضور آن‌ها بخشی از هویت شهر است.
- ساماندهی در بازارچه‌های قدیمی به جای حذف
مدیر کل پیشگیری و رفع تخلفات شهری شهرداری اصفهان درباره سیاست‌های شهرداری در برخورد با پدیده دست‌فروشی می‌گوید: سیاست شهرداری اصفهان حذف دست‌فروشان نیست، بلکه ساماندهی آن‌ها در بازارچه‌های قدیمی همچون شنبه‌بازار، یک‌شنبه‌بازار و جمعه‌بازار است تا دیگر در معابر شهر چهره نازیبایی از فعالیت آن‌ها دیده نشود.
«حسن محمدحسینی» با اشاره به بند ۲۰ ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها، جلوگیری از مشاغل مزاحم را یکی از وظایف شهرداری‌ها می‌داند و می‌افزاید: برابر تبصره یک بند ۲ ماده ۵۵ و تبصره ۶ ماده ۹۶ قانون شهرداری‌ها، استفاده از معابر عمومی برای کسب ممنوع است و بر همین اساس، فعالیت وانت‌بارهای دوره‌گرد در محله‌ها مصداق بارز سد معبر به شمار می‌آید؛ همچنین در بند ۲۰ ماده ۵۵ اصلاحی قانون شهرداری‌ها آمده است سد معابر عمومی و اشغال پیاده‌روها و استفاده غیرمجاز از آن‌ها، میدان‌ها، پارک‌ها و باغ‌های عمومی برای کسب و سکونت ممنوع است.
او برخورد قانونی با وانت‌های دوره‌گرد و ساماندهی آن‌ها را در دستور کار مدیریت پیشگیری و رفع تخلفات شهری شهرداری اصفهان اعلام می‌کند و می‌گوید: بیشتر وانت‌بارها و دست‌فروشان در ۳۴ بازارچه قدیمی محله‌های مختلف شهر ساماندهی شده‌اند و اگر وضعیت موجود اصفهان را با دیگر کلان‌شهرها مقایسه کنیم، پی می‌بریم اصفهان نسبت به سایر کلان‌شهرها در جمع‌آوری دست‌فروشان و متکدیان بسیار خوب عمل کرده است.
او بر این باور است که چون دست‌فروشان هزینه‌های مربوط به اجاره ملک، عوارض و مالیات را نمی‌پردازند، کالاهای خود را با قیمتی پایین‌تر عرضه می‌کنند و این امر سبب استقبال شهروندان از آنان می‌شود. اما در این بین شهروندان باید توجه داشته باشند از نظر کیفیت اجناس نمی‌توان به دست‌فروشان اعتماد کرد. مدیر کل پیشگیری و رفع تخلفات شهری شهرداری اصفهان از استقرار نیروهای آموزش‌دیده در مراکز شهر برای برخورد قانونی با دست‌فروشان خبر می‌دهد و می‌گوید: متأسفانه ضعف مهم در این زمینه مربوط به همراهی مردم است و شهروندان باید همکاری‌های خود را افزایش دهند.