آنان اصرار دارند به جامعه بقبولانند که غاری که بر اثر عملیات آتشباری معدن سنگ ورودی آن مسدود شده است به حفاظت نیاز ندارد. شاید بسیاری از افراد مسن‌تر وضعیت غار علیصدر را در زمان کشف فراموش نکرده باشند، زمانی که هنوز متولی حفاظت و بهره‌برداری نداشت بسیاری از قندیل‌های زیبای آن به یغما رفت و امروز در بسیاری از خانه‌ها تکه‌ای از سنگ‌های چند میلیون ساله این غار را می‌توان یافت.
مدیر کل اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان درباره تشکیل کارگروه و تعیین تکلیف غار مارهموار خبرهای خوشی برای دوستداران محیط‌زیست استان دارد. حال باید امیدوار بود که در جلسه کارگروه غارشناسی استان که روز ۱۳ مردادماه برگزار خواهد شد با مطالعه و پژوهش دقیق نوع این غار مشخص و متولی حفاظت از آن تعیین شود. علی مالمیر، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان، به سوالات ما در این زمینه پاسخ داده است.
- چرا غار مارهموار همچنان بی‌سرپرست است؟
از سال ۱۳۸۹ آیین‌نامه حفاظت و بهره‌برداری از غارهای کشور به تصویب هیات وزیران رسید و در پی آن دستورالعمل حفاظت و بهره‌برداری از غارها صادر شد و با این کار موضوع غارها وارد فاز جدیدی شد. به صرف این‌که اثر تاریخی یا طبیعی به ثبت ملی رسیده باشد، ما وظیفه حفاظت از آن را برعهده داریم، غار باشد یا بنای تاریخی یا حتی یک تکه‌سنگ تفاوتی ندارد مانند غار سراب یا غار علیصدر که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و ما وظایف حفاظتی خود را انجام می‌دهیم. اما آثاری طبیعی که ثبت ملی نشده‌اند و از منظر فرهنگی واجد ارزش تاریخی نیستند یا این‌که درباره درجه ارزش آن تشخیصی نداده‌اند، طبیعتا از دیدگاه وظایف ذاتی سازمان میراث فرهنگی در برابر آنها وظیفه‌ای نداریم. در زمینه غارها، چارچوبی که حاکم است همان آیین‌نامه مدیریت، حفاظت و بهره‌برداری از غارهای کشور و دستورالعمل ذی‌ربط آن است که ماده ۲ این دستورالعمل به صراحت غارها را تقسیم‌بندی کرده است و پس از تعریف هر نوع غار، متناسب با آن تعریف درباره متولی غار توضیح داده است.
طبق این تقسیم‌بندی غارهایی وجود دارد که متولی آن فقط سازمان حفاظت محیط زیست است، متولی برخی دیگر از غارها سازمان میراث فرهنگی است و برخی از غارها هم اساسا متولی ندارند و تردد در آنها آزاد است. کارگروه غارشناسی امور راهبردی غارها را برعهده دارد به همین سبب تصمیم‌گیری در زمینه درجه‌بندی غارها و تعیین متولی برای آنها و حتی ارائه طرح حفاظتی از غارها برعهده همین کارگروه است و سازمان میراث فرهنگی هم یکی از اعضای این کارگروه است. برخی از غارها مانند علیصدر پیش از ابلاغ این آیین‌نامه مورد استفاده بوده‌اند و در کارگروه غارشناسی نوع آنها مشخص شده و به عنوان غار درجه ۳ و گردشگرپذیر معرفی شده است یا غار سراب که پیش‌تر به ثبت ملی رسیده است.
در این آیین‌نامه به صراحت تأکید شده است که وظیفه حفاظت از غارهایی که به ثبت ملی رسیده‌اند و همچنین غارهای درجه ۳ برعهده میراث است. در این میان اگر غاری قبلا تعیین تکلیف نشده باشد و درجه و متولی آن مشخص نباشد باید ابتدا در کارگروه آن را مورد بحث و بررسی قرار دهند و درجه‌بندی آن را تعیین کنند. یعنی بعد از این مرحله تصمیم گرفته خواهد شد که متولی آن سازمان حفاظت محیط زیست باشد یا سازمان میراث فرهنگی. غار مارهموار هنوز در کارگروه مطرح نشده است.
- چرا کارگروه تشکیل نمی‌شود؟
این سوال را باید دبیرخانه پاسخ بدهد. دبیرخانه کارگروه استانی، سازمان حفاظت محیط‌زیست است. قاعده بر این بوده که تمام غارها پس از شناسایی در کارگروه تعیین تکلیف شود، اما از آنجا که غارهای علیصدر و سراب غارهای حساسی بودند در نخستین جلسات کارگروه بر این ۲ غار تأکید شد. البته طبق برنامه باید تمام غارها درجه‌بندی و تعیین متولی شوند تا علاوه بر مشخص شدن وضعیت حفاظتی، تکلیف مردم هم در برابر این آثار طبیعی مشخص شود. تا زمانی که غار تازه کشف‌شده تعیین تکلیف نشود ما متولی آن نیستیم اما اگر روزی در کارگروه غارشناسی به لحاظ فنی و مدیریتی به جمع‌بندی رسیدند که متولی غار سازمان میراث باشد طبیعتا ما با جان و دل می‌پذیریم.
رئیس اداره محیط‌زیست معتقد است طبق ماده ۹ آیین‌نامه، حفاظت از هر غاری که در مناطق چهارگانه محیط زیست قرار ندارد و به عنوان اثر ملی طبیعی ثبت نشده باشد، برعهده سازمان میراث فرهنگی است. بنابراین باید سازمان میراث پاکسازی در ورودی غار را آغاز کند تا کار مطالعاتی برای درجه‌بندی غار آغاز شود. با صحبت‌های شما و ایشان عملا یک دور باطل تکرار می‌شود و ممکن است هیچ‌وقت متولی این غار مشخص نشود.
ماده شش آیین‌نامه مدیریت، حفاظت و بهره‌برداری از غارهای کشور که خود حفاظت محیط‌زیست آن را تهیه کرده و توسط کارگروه غارشناسی کشور انجام شده است صراحتا اعلام می‌کند: «شناسایی، مطالعه و طرح جامع حفاظت و بهره‌برداری از غارها، برنامه‌ریزی و تنظیم دستورالعمل امور فرهنگی، آموزشی و همکاری‌های بین‌المللی درخصوص نحوه حفاظت و بهره‌برداری از غارهای کشور و هماهنگی بین دستگاه‌های ذی‌ربط با رعایت قوانین و مقررات مربوطه برعهده کارگروه است». یعنی این ماده به مطالعه و شناسایی و تهیه طرح حفاظت مستقیما اشاره کرده است. در ماده ۸ به شرح وظایف هریک از اعضای کارگروه از جمله سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان میراث فرهنگی اشاره کرده است. در قسمت سوم بند الف ماده ۸ آمده است: «کشف و شناسایی غارهای مشمول میراث طبیعی جهان و حفاظت از آنها جزو وظایف محیط زیست است». در بند ۲ همین ماده آمده است: «تهیه طرح مطالعاتی جهت اکتشاف و معرفی غارهای طبیعی کشور برعهده سازمان محیط‌زیست است».
بنابراین در مرحله اول این موضوع باید در کارگروه مطرح و سپس نوع غار مشخص شود. اگر پیش از طرح در کارگروه به مطالعه نیاز داشته باشد، طبیعتا براساس بند ۲ این وظیفه برعهده محیط‌زیست است. حال شما فرض کنید کارگروه با هماهنگی بین دستگاه‌ها تصمیم بگیرد که دستگاه دیگری این وظیفه را برعهده بگیرد، آن دستگاه می‌تواند این وظیفه را بپذیرد. به هر حال گام نخست تشکیل کارگروه است. برای اجرای آیین‌نامه دستورالعملی صادر شده که دبیرخانه‌ای که همان سازمان محیط‌زیست است آن را تعیین کرده و به تصویب کارگروه غارشناسی کشور رسیده است. در ماده ۲ همه غارها را درجه‌بندی کرده و متولی هریک را مشخص کرده است.
در توضیح غار درجه یک آمده است: «غارهایی که دارای ارزش طبیعی ویژه، گونه‌های خاص زیستی، ساختارهای حساس و کمیاب غاری، فسیل‌های منحصربه‌فرد یا تاریخی، (بقایای انسانی یا مصنوعات بشری) یا منابع آبی حساس هستند به عنوان اثر طبیعی ملی توسط سازمان حفاظت محیط زیست یا میراث تاریخی توسط میراث فرهنگی به ثبت رسیده یا می‌رسد» یعنی اگر این غار ویژگی‌های مذکور را داشته باشد یا سازمان محیط‌زیست آن را ثبت می‌کند یا سازمان میراث فرهنگی، یعنی هر سازمانی که غار را ثبت کرده باشد متولی آن به شمار می‌رود و براساس تبصره ۲ مسئولیت حفاظت برحسب مورد برعهده یکی از ۲ سازمان است. مثلا غار سراب را ما ثبت کرده‌ایم و متولی حفاظت از آن هستیم.
بهره‌برداری از غارها هم مشخص شده و براساس تبصره ۳ ماده ۳ همان آیین‌نامه بهره‌برداری براساس مجوز سازمان متولی است. به همین ترتیب غار درجه ۲، ۳ و ۴ هم مشخص کرده است و تنها غاری که متولی آن سازمان میراث فرهنگی است غارهای درجه ۳ یا غارهایی است که ما ثبت ملی کرده‌ایم. ممکن است غاری گردشگرپذیر نباشد اما براساس ماده ۳ متولی آن ما باشیم مثلا غار سراب اگرچه گردشگرپذیر نیست اما از آنجا که ما به ثبت ملی رسانده‌ایم متولی آن میراث فرهنگی است. برای حفظ آن حریم و عرصه را تعیین کرده‌ایم که براساس آن جواب استعلام‌ها را می‌دهیم و اجازه ایجاد معادن جدید و توسعه معادن موجود را نمی‌دهیم.
- با توجه به این‌که اداره حفاظت محیط زیست مسئول دبیرخانه است و تاکنون درخواست تشکیل کارگروه را مطرح نکرده است، شما به عنوان یکی از اعضای کارگروه می‌توانید درخواست دهید کارگروه تشکیل شود؟
می‌توان این درخواست را مطرح کرد و در دستور قرار داد، البته به خاطر موضوع دیگری که ما پیگیری می‌کنیم در کارگروه غارشناسی قرار بگیرد، احتمالا در روز ۱۳ مردادماه جلسه کارگروه تشکیل شود و مشاور ما گزارشی را درباره ضوابط مربوط به غار علیصدر و غار سراب به کارگروه ارائه می‌دهد. می‌توان موضوع این غار را هم در دستور کار قرار داد.