بهره‌برداری نامتناسب با توان سرزمینی اعم از گسترش غیراصولی مستحدثات، کشاورزی نادرست، معدن‌کاوی، تخریب پوشش گیاهی، برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و استفاده از مواد آلاینده محیط زیست توسط انسان موجب شده است که روند تخریب سرزمین وبیابان‌زایی تسریع شود. فرسایش بادی و تبعات آن یکی از نمودهای بارز بیابان‌زایی است که خسارت زیادی از جمله کاهش حاصلخیزی خاک، مخاطرات جدی در حوزه سلامت، صنعت، تاسیسات زیربنایی، کشاورزی، حمل‌ونقل، اقتصاد و امنیت اجتماعی کشور را در پی دارد. ۳۶ درصد از مساحت عرصه‌های طبیعی استان یزد بیابانی است و ۱۳ کانون بحرانی فرسایش بادی در این مساحت شناسایی شده که در روند بیابان‌زایی در استان بسیار موثر هستند.
- تاثیر خشکسالی‌ها بر روند بیابان‌زایی
مدیرکل منابع طبیعی استان یزد درباره پدیده بیابان‌زایی در استان یزد می‌گوید: طی ۱۵ سال اخیر عمده عوامل تخریب در استان مربوط به عوامل طبیعی و عمدتاً از ناحیه خشکسالی‌های متوالی بوده به نحوی که بسیاری از پوشش‌های گیاهی که نمی‌توانند خود را با شرایط مذکور وفق دهند در طول این سال‌ها با کاهش زادآوری و در نتیجه نابودی مواجه شده‌اند.
«محمدرضا آخوندی» می‌افزاید: بروز خشکسالی‌های متوالی، کاهش توان بیولوژیک مرتع‌ها و کاهش رطوبت خاک به بیابان‌زایی دامن زده است، اما افزایش چشمگیری نداشتیم. وی با اشاره به تلاش برای مدیریت بیابان‌زایی در استان به اهمیت کانون‌های فرسایش بادی اشاره می‌کند و می‌افزاید: این کانون‌ها عمدتا در دشت یزد – اردکان قرار گرفته‌اند و در مجموع ۵۳۴ هزار هکتار وسعت دارند. وی از جمله اقدامات انجام شده برای مدیریت بیابان‌زایی در استان را نهال‌کاری، مدیریت روان‌آب و استحصال آب عنوان می‌کند و می‌افزاید: به دنبال این هستیم که مالچ‌های جایگزین مالچ‌های نفتی را در استان اجرا کنیم.
- پیشنهاد بودجه ۱۵ میلیارد تومانی
مدیرکل منابع طبیعی استان یزد با بیان این‌که هر سال اعتبارات خوبی برای مقابله با بیابان‌زایی مصوب می‌شود اما تخصیص داده نمی‌شود، می‌گوید: امسال برای بیابان‌زدایی در استان ۱۵ میلیارد تومان بودجه در قالب استانی و ملی پیشنهاد شده است. وی درباره خشک شدن درختان کاشته شده در سال‌های قبل به دلیل نبود مراقبت و آبیاری نشدن می‌گوید: خشک شدن درختان بین ۱۰ تا ۲۰ درصد کاملا طبیعی است و بعد از آن نیز مربوط به آفت، بیماری، سن بیولوژیکی و حتی مقاومت گیاه است.
آخوندی با بیان این‌که مدت زمان آبیاری درختان تاغ ۵ سال است، می‌افزاید: بعد از این درخت نیازی به آبیاری ندارد اما عملیات هرس و جوان‌سازی آن ادامه می‌یابد، پس نمی‌توان گفت به دلیل آبیاری نشدن درختی خشک شده است. مدیرکل منابع طبیعی استان یزد تاکید می‌کند: استان یزد با اقلیم خشک و فراخشک یکی از استان‌های شاخص مبتلا به فرسایش بادی و طوفان گرد و غبار است. بررسی روند تغییرات شاخص غبارناکی هوا نیز بیانگر تشدید روند این پدیده از ۶۵ روز در دهه ۷۰ به ۲۱۱ روز در دهه ۹۰ است.
وی می‌افزاید: اگرچه طی سال‌های۷۰ تا ۸۰ شاخص غبارناکی به دلیل فعالیت‌های موثر و کنترل فرسایش بادی کاهش یافت اما در دهه اخیر به علت بروز خشکسالی‌های طولانی، گسترش فعالیت‌های معدنی و صنعتی، اراضی کشاورزی رها شده، تخریب پوشش گیاهی، گسترش جاده‌های خاکی در سطح مراتع و پخش نخاله‌های ساختمانی شاهد افزایش مجدد شاخص غبارناکی در استان هستیم. وی ادامه می‌دهد: شروع فعالیت‌های کنترل فرسایش بادی در عرصه‌های حساس به فرسایش بادی با اولویت اقدام در مناطق مجاور زیستی و اقتصادی با عنوان تثبیت شن و بیابان‌زدایی به سال ۴۹ و فعالیت‌هایی مانند تولید نهال، نهال‌کاری، آبیاری، حفاظت و قرق، جمع‌آوری بدر و مالچ‌پاشی برمی‌گردد که عمده ماحصل آن ۱۵ هزار هکتار مالچ‌پاشی و استقرار پوشش گیاهی در سطح ۶۰ هزار هکتار به صورت جنگل‌های دست‌کاشت بیابانی در مناطق حساس طوفان‌خیز استان بود.
مدیرکل منابع طبیعی استان یزد می‌گوید: بهبود شرایط زیست‌محیطی و کاهش خسارت ناشی از طوفان‌های شن به مناطق حساس طوفان‌خیز استان، بهبود شرایط زیست‌محیطی و کاهش خسارت ناشی از طوفان‌های شنی به منابع زیستی و اقتصادی مهم‌ترین کانون‌های جمعیتی استان یزد به‌ویژه در دشت یزد – اردکان یعنی حوزه سکونتی ۷۰ درصد از جمعیت استان و فراهم شدن زمینه استقرار صنایع در این دشت از مهم‌ترین دستاوردها این فعالیت‌ها است.
وی ادامه می‌دهد: اراضی بیابانی استان یزد وسعتی حدود ۲ میلیون و ۶۲۸ هزار و ۱۴۰ هکتار از سطح استان را شامل می‌شود که ۳۶ درصد است، از این میزان ۴۶ درصد تحت تاثیر فرسایش بادی قرار دارد و در حدود ۵۳۴ هکتار آن به عنوان کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در ۱۳ منطقه شناسایی شده است. آخوندی می‌گوید: از جمله مصادیق تخریب خاک، فرسایش بادی و تبعات ناشی از آن این است که برای کنترل فرسایش بادی عملیات نهال‌کاری با گونه‌های مقاوم به‌ویژه تاغ از سال‌های گذشته در عرصه‌های حساس به فرسایش بادی شروع شده و تاکنون بالغ بر۷۰ هزار هکتار نهال‌کاری شده است. وی اضافه می‌کند: در حال حاضر اولویت ادامه این فعالیت‌ها با توجه به شرایط خشکسالی، حفظ و نگهداری کشت‌های انجام شده است که مستلزم تامین اعتبار مکفی است.
- کانون‌های فرسایش بادی در اولویت بیابان‌زدایی
مدیر امور بیابان اداره کل منابع طبیعی استان یزد فرسایش بادی و بروز گرد و غبار را یکی از نمودهای بارز مقوله بیابان‌زایی می‌داند و می‌گوید: در حال حاضر بیشترین عامل بیابان‌زایی در استان، عامل طبیعی است. «هدایت‌الله میرشمسی» اضافه می‌کند: نقش عامل انسانی در این موضوع بسیار کمرنگ شده و این در حالی است که عامل انسانی را می‌توان مدیریت کرد اما عامل طبیعی، قابل مدیریت نیست. وی با اشاره به وجود ۱۳ کانون فرسایش بادی در استان به‌ویژه در دشت یزد- اردکان می‌گوید: کانون‌های فرسایش بادی استان در اولویت اجرایی برنامه‌های بیابان‌زدایی قرار دارند.
عوامل گرد و غبار شناسایی می‌شوند
گرد و غبار اصلی‌ترین عامل آلودگی هوای استان به شمار می‌رود و به علت اهمیت، مقابله با آن یکی از برنامه‌های اصلی دولت است. بر این اساس به دانشکده منابع طبیعی دانشگاه یزد ماموریت داده شده تا ضمن شناسایی عوامل انتشار گرد و غبار در استان، نسبت به تعریف پروژه‌های اجرایی برای مدیریت این وضعیت اقدام شود. عوامل مهمی در انتشار گرد و غبار در استان نقش دارند که بسیاری از آنها متاثر از خشکسالی هستند؛ برای مثال می‌توان به رها شدن زمین‌های کشاورزی و خشک شدن آنها اشاره کرد. از سوی دیگر عوامل دیگری از جمله انتشار گرد و غبار ناشی از فعالیت‌های گوناگون در شهرستان‌های مختلف استان در این وضعیت سهیم هستند.
آلوده‌ترین نقطه استان که در انتشار گرد و غبار نقش بسزایی دارد، دشت یزد – اردکان است که هم در مسیر بادهای غالب قرار گرفته است و هم محل استقرار صنایع است، به این ترتیب ریزگردهایی که در این دشت منتشر می‌شود ممکن است به آلودگی صنعتی نیز آغشته باشد، بنابراین کنترل این وضعیت برای سلامت شهروندان از اهمیت بسزایی برخوردار است.
اجرای طرح‌های بیابان‌زدایی مثل کاشت نهال یکی از راهکارهایی است که می‌توان برای کاهش انتشار گرد و غبار در هوای استان پیشنهاد کرد اما گرد و غباری که در هوای استان منتشر می‌شود بعضا منشا خارج از استان دارد که باید به صورت ملی به آن نگاه و راهکارهایی اندیشیده شود. معاون منابع انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست استان یزد با تأیید این‌که گرد و غبار اصلی‌ترین عامل آلودگی هوای استان یزد است، می‌گوید: طی مطالعه دانشگاهی توسط اساتید و دانشجویان دانشکده منابع طبیعی دانشگاه یزد، میزان تاثیر هر بخش از استان در ایجاد این آلودگی تعیین شده است.
«محمدرضا کوچک‌زاده» می‌افزاید: به این ترتیب مشخص شده که هر بخشی در استان در آلودگی هوا چقدر نقش دارد و در نهایت با تعریف پروژه‌هایی تکمیلی راهکارهای اجرایی از سوی اساتید منابع طبیعی استان ارائه خواهد شد. به عنوان مثال اگر معادن بیشترین نقش را در آلودگی هوا دارند، بیشترین پروژه‌ها را برای کاهش آلودگی و انتشار گرد و غبار به عهده خواهند گرفت. وی اضافه می‌کند: در کنار عوامل داخلی که بیشترین سهم را در انتشار گرد و غبار در استان به عهده دارند، بعضی از عوامل خارجی هم در این وضعیت سهیم هستند که باید در سطح کلان در کشور بررسی شده و راهکارهایی برای آن اندیشیده شود. معاون محیط انسانی اداره کل منابع طبیعی استان یزد تاکید می‌کند: اگر این مطالعات ادامه پیدا کند و راهکارهای عملیاتی استخراج شود با برنامه زمان‌بندی شده، می‌توان در بازه زمانی مناسب برای کاهش آلودگی اقدام کرد تا نتایج مثبتی حاصل شود.