این عمارت که مرکزی برای انجام امور بازرگانی بود، پس از تغییرات مهم در کاربری در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شد ولی اکنون تبدیل به مکانی متروکه شده و بیم آن می‌رود که این بنای تاریخی هم مانند دیگر آثار تاریخی شهر از بین برود.
- عمارتی از دوران مهم تاریخی
یک نویسنده و پژوهشگر هرمزگانی در این‌باره گفت: عمارت کلاه‌فرنگی بندرعباس، تنها بنای باقی‌مانده از عصر صفوی است که زمان ساخت آن برمی‌گردد به سال‌های ابتدایی تاسیس و گسترش شهر بندرعباس؛ حدود سال ۱۰۸۴ هجری‌شمسی. «نیما صفا» افزود: این بنا که در سال‌های طولانی محل استقرار ماموران و بازرگانان کشور هلند و نیز نظامیان وابسته به آن‌ها بوده است، توسط کمپانی هلندی هند شرقی به‌عنوان تجارتخانه آنان احداث شد.
وی در ادامه گفت: این بنا پس از خروج کمپانی از بندرعباس، به‌عنوان ارگ شهر و اصلی‌ترین ساختمان برای استقرار حاکم و همچنین گمرک فعال بود و به لحاظ تاریخی شاهد وقایع و اتفاقات مهمی همچون حمله افغان‌ها در اواخر سلسله صفوی و نیز رویدادهای مهم و جنگ‌های متعددی در دوره زندیه و قاجاریه بوده است. صفا که اخیراً با تولید چند فیلم مستند با همین موضوع و نمایش در فضای مجازی، اقداماتی برای نجات این بنای تاریخی انجام داده، افزود: این عمارت با مساحت ۴۲۹ متر مربع در ۳ طبقه که در محوطه حوزه علمیه بندرعباس، روبه‌روی اسکله شهید حقانی قرار دارد، در سایه بی‌توجهی مسئولان در حال ویرانی است.
- بی‌اطلاعی شهروندان
دیگر پژوهشگر هرمزگانی در این‌باره اظهار کرد: عمارت کلاه‌فرنگی به دلیل قرار گرفتن در محوطه حوزه علمیه از دید مردم پنهان مانده و بسیاری از شهروندان بندرعباسی به‌خصوص جوانان با توجه به محدودیت تردد از وجود این بنا و اهمیت تاریخی آن اطلاعی ندارند. «عباس رفیعی» ادامه داد: بر اساس مستندات تاریخی، اداره کل گمرکات کشور، عمارت کلاه فرنگی و محوطه اطراف آن را تا سال ۱۳۵۱ در تملک خود داشت. شهرداری بندرعباس در سال ۱۳۵۳ در قبال واگذاری بخشی از اراضی متعلق به خود به اداره گمرک، این بنای تاریخی و محوطه اطراف آن را تملک می‌کند.
به گفته وی شهرداری چند سالی این بنای تاریخی را به‌طور موقت در اختیار برخی ادارات دولتی قرار می‌دهد. سرانجام در سال ۱۳۶۱ عمارت مزبور و محوطه اطراف آن به صورت رسمی به حوزه علمیه بندرعباس واگذار می‌شود. به گفته این پژوهشگر هرمزگانی بنای تاریخی کلاه‌فرنگی تا اوایل دهه ۷۰ به عنوان حوزه علمیه استفاده شده و پس از ساخت ساختمان جدید برای حوزه علمیه بندرعباس در ضلع شمالی این عمارت، بنای مذکور متروکه شد. رفیعی تصریح می‌کند: هم‌اکنون سقف برخی اتاق‌های بنا ریزش کرده و با وجود این‌که این عمارت در سال ۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده، تاکنون اقدامی جدی برای مرمت و بازسازی آن صورت نگرفته است.
- تعیین تکلیف عمارت در قم
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان در این‌باره گفت: با هماهنگی‌های انجام‌شده و بنا به دستور آیت‌الله «غلامعلی نعیم‌آبادی»، امام‌جمعه سابق بندرعباس، به حجت‌السلام «نادر حقیقی»، رئیس حوزه علمیه بندرعباس، قرار شد این ساختمان به عنوان یک کتابخانه مرمت شود. «رضا برومند» افزود: این روند در ابتدا خوب پیش می‌رفت تا این‌که اجرا متوقف شد و حوزه علمیه اعلام کرد باید تصمیم هیات امنای حوزه علمیه به نتیجه مشخصی برسد. وی بیان کرد: تصمیم نهایی این قضیه باید در قم و با نظر آیت‌الله «محمدحسین احمدی فقیه یزدی» واقف این عمارت گرفته شود.
ظاهرا گزارش‌های صحیحی درباره این بنای تاریخی به قم ارسال نشده است. بنابراین قرار شده با حجت‌الاسلام «نادر حقیقی»، به خدمت آیت‌الله احمدی فقیه یزدی برسیم و موضوع را مطرح کنیم. برومند با اشاره به آغار عملیات تعمیر و بازسازی این عمارت تاریخی افزود: یکی از اولویت‌های ما مرمت عمارت کلاه‌فرنگی است. به محض رسیدن به توافق در قم، عملیات مرمت این بنای تاریخی آغاز می‌شود. مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان افزود: به‌زودی نشستی نیز با حجت‌الاسلام «محمد عبادی‌زاده»، امام‌جمعه بندرعباس، خواهیم داشت و یکی از موارد این نشست، تقاضای کمک از ایشان برای مرمت عمارت کلاه‌فرنگی خواهد بود.
- کلاه‌فرنگی در گذر تاریخ
نخستین محل تجارتخانه هلندی‌ها، خانه‌ای متعلق به «برخوردار سلطان ذوالقدر»، حاکم وقت بندرعباس، بود که نزدیک ساحل قرار داشت و با اجاره ماهی ۲۰ تومان در اختیار هلندی‌ها قرار گرفته بود. به گزارش همشهری، این خانه در مجاور تجارتخانه انگلیس و در ناحیه غربی آن روزگاران شهر بندرعباس که امروز منطبق است با بلوار ساحلی، قرار داشته است. در سال ۱۰۸۰ شمسی احداث یک عمارت بزرگ‌تر (عمارت کلاه‌فرنگی) در حدفاصل نیم مایلی تجارتخانه سابق و در منتهی‌الیه شرقی آن زمان شهر بندرعباس آغاز شد. این عملیات تا ۴ سال بعد و حدود سال ۱۰۸۴ طول کشید.
این عمارت در زمینی به وسعت ۴۲۹مترمربع و در ۳ طبقه به طول حدود ۳۰متر و عرض ۱۴متر و ارتفاع حدود ۹متر بنا شده و مصالح به‌کار رفته در آن، سنگ سیاه متعلق به قلعه هرمز، ساروج و گچ است. سقف عمارت از چوب قطور ساج ساخته شده و در و پنجره‌ها دارای تزئینات منبت‌کاری است و اتاق‌ها تزئینات گچ‌بری دارد. عمارت کلاه‌فرنگی مجموعاً دارای حدود ۳۳ اتاق و سالن بزرگ و کوچک است که در ۳ ضلع شمال، جنوب و غرب طبقه فوقانی، مهتابی وسیعی در امتداد عمارت ساخته شده و مشرف به محیط اطراف است. عمارت کلاه‌فرنگی شامل طبقه همکف برای نگهداری کالا و طبقه دوم برای تشکیلات اداری و سکونت و ۲ حیاط وسیع هم در شمال و مغرب با آب‌انبارهای متعدد بوده است.
بر فراز طبقه دوم ساختمان ۸ گوشی از چوب ساخته بودند و وسط آن گنبدی مخروطی‌شکل قرار داشت. گنبد مذکور شبیه به کلاهی بود که در آن روزگاران، اروپاییان (فرنگی‌ها) بر سر می‌گذاشتند. به همین سبب آن بخش از ساختمان به کلاه‌فرنگی شهرت یافت و به تدریج نام کلاه‌فرنگی به کل عمارت اطلاق شد. پس از اخراج هلندی‌ها از بندرعباس، این عمارت مبدل به دارالحکومه و محلی برای رتق و فتق امور گمرکی بندرعباس شد.
گزارش‌های دوره ناصری حاکی از آن است که این عمارت در آن دوران اماکنی همچون دیوانخانه، حرم‌خانه، صندوق‌خانه، غلام‌خانه، حمام، محبس‌خانه، اصطبل، فراش‌خانه، کارخانه و شربت‌خانه داشته و به وسیله برج‌های دیده‌بانی محصور و نگهبانی می‌شد. از آن‌جایی که این ساختمان بعدها به عنوان قلعه شهر و مرکز امور سیاسی و اداری و محل استقرار حاکمان مختلف شهر شد شاهد وقایع بسیار مهم و تاریخی از جمله حمله مهاجمان به شهر نیز بوده است.