۲۱ مرداد ۱۳۸۵ سران ۵ کشور همسایه دریای خزر در تهران گردهم آمدند و تفاهم‌نامه‌ای که آبان ۱۳۸۳ پیش‌نویس آن تهیه شده بود را امضا و تصویب کردند تا گامی در مسیر حفاظت از دریای خزر و گونه‌های ارزشمند جانوری آن بردارند، اما از آن زمان تاکنون فقط پروتکل مقابله با آلودگی‌های نفتی اجرایی شده و سایر پروتکل‌ها از جمله حفظ تنوع زیستی، تنوع اکوسیستم و رصد و پایش آثار زیست‌محیطی فعالیت‌های مرتبط با دریای خزر هنوز با گذشت ۱۳ سال از تصویب، برای لازم‌الاجرا شدن به امضای سران کشورهای همسایه نرسیده‌اند.
مراسم گرامیداشت روز دریای خزر که به میزبانی اداره کل حفاظت محیط‌زیست مازندران برگزار شد بهانه خوبی بود تا یک بار دیگر تاخیر در اجرای مصوبات کنوانسیون تهران یادآوری شود؛ مصوباتی که در بخش‌های مختلف هر کدام به شکلی می‌توانند محافظ این پهنه آبی بزرگ باشند. دریای خزر به عنوان یک اکوسیستم با اهمیت برای همسایه‌ها و به‌ویژه مازندران که در شمال ایران بیشترین طول نوار ساحلی را دارد، با چالش‌های متعددی مواجه است. این دریا از نظر توسعه اقتصادی برای ۵ کشور همسایه اهمیت بالایی دارد.
ضمن این‌که وصل‌کننده فرهنگ‌های مختلف در این منطقه نیز هست و مهم‌تر از همه ذخایر آبی و جانوری و به ویژه زیرزمینی آن درجه اهمیت این دریا را به شدت بالا می‌برد، اما با توجه به اکوسیستم بسته‌ای که دارد تاثیر تهدیدها بر این دریا بیشتر از سایر پهنه‌های آبی است. به همین دلیل کشورهای همسایه بر این باورند که باید مسائل محیط‌زیستی این دریا بر سایر مسائل حقوقی آن ارجحیت داشته باشد. بنابراین زودتر از حل مسائل حقوقی به فکر مدیریت تهدیدها و چالش‌های این دریا افتادند.
- پروتکل‌های روی آب
رئیس اداره محیط‌زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط‌زیست مازندران که دبیری مراسم روز ۲۴ مرداد بابلسر را به عهده داشت، در حاشیه برگزاری این رویداد به همشهری گفت: کنوانسیون تهران حاصل دغدغه کشورهای همسایه برای حفظ دریای خزر است که ۴ پروتکل ذیل این کنوانسیون مد نظر قرار دارد. پروتکل تنوع زیستی که به انواع گونه‌های زنده این دریا از نظر فون و فلور-گونه‌های جانوری و گیاهی-توجه دارد و تمام معیارهای وابسته به آن اعم از زنجیره غذایی، تنوع گونه‌ای، تنوع اکوسیستمی و تنوع فرهنگی مد نظر قرار گرفته است.
دکتر «کامران نصیراحمدی» اظهار کرد: پروتکل مقابله با آلودگی نفتی، پروتکل مقابله با آلودگی‌های با منشا خشکی و پروتکل ارزیابی آثار زیست‌محیطی نیز ۳ پروتکل دیگر هستند که در کنوانسیون تهران مورد توجه قرار گرفتند، اما از این ۴ پروتکل فقط پروتکل مقابله با آلودگی نفتی از همان سال ۲۰۰۶ لازم‌الاجرا شد و ۳ پروتکل دیگر هنوز وارد مرحله اجرا نشده‌اند. وی افزود: تفاهم‌نامه ۳ پروتکل تنوع زیستی، مقابله با آلودگی‌های با منشا خشکی و ارزیابی آثار زیست‌محیطی به تایید اولیه اعضا رسیده و باید به تایید بالاترین مرجع قانونگذاری کشورهای همسایه هم برسد تا لازم‌الاجرا شود. این روند در حال انجام است و هر چه زودتر انجام شود تحولی بزرگ در مدیریت چالش‌های دریای خزر رخ خواهد داد.
- مدیریت مشترک دریا
این مسئول با بیان این‌که مدیریت دریای خزر جز به صورت مشترک و با همکاری همه کشورهای همسایه امکان‌پذیر نیست، تصریح کرد: کشورهای همسایه دریای خزر بر این باورند که مدیریت این دریا باید به طور مشترک توسط همین ۵ کشور صورت بگیرد و هیچ دخالتی خارج از این منطقه در مدیریت دریای خزر نباید باشد. در پروتکل مقابله با آلودگی‌ها همه کشورها موظف هستند در صورتی که حادثه‌ای در حوزه آلودگی نفتی یا غیرنفتی در دریا رخ داد، سریعا به طور مشترک حادثه را مدیریت کنند. در واقع کنوانسیون تهران یک تمرین برای کشورهای حاشیه خزر است که ابتدا به مدیریت مشترک در حل مسائل محیط‌زیستی برسند و بعد در سایر مسائل ورود کنند.
نصیراحمدی درباره اهداف برگزاری این مراسم گفت: برای ما این مهم است که اهتمام ایران را در مدیریت خزر تحت عنوان کنوانسیون تهران به کشورهای همسایه یادآور شویم و تاکید کنیم که پروتکل‌های این کنوانسیون باید هر چه زودتر اجرایی شوند. امروز حال خزر خوب نیست و اگر سرعت رویه کنونی تولید آلودگی کشورهای حاشیه خزر کاهش نیابد، وضعیت این دریا بدتر هم خواهد شد، اما اگر چنین مدیریتی اجرایی شود، می‌توانیم به آینده خزر امیدوار شویم و این اکوسیستم حساس و شکننده را حفظ کنیم و به آیندگان تحویل دهیم.
- همایش‌های بی‌نتیجه
دیدگاه‌ها و نگرانی‌های رئیس اداره محیط‌زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط‌زیست مازندران زمانی بیشتر ملموس می‌شود که سایر مسئولان حاضر در این مراسم نیز از نبود عزم جدی برای حل مشکلات زیست‌محیطی دریای خزر انتقاد می‌کنند. از جمله «عیسی کلانتری» رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در این مراسم به صراحت اعلام کرد که در مسیر حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر اراده و عزمی دیده نمی‌شود و همین موضوع سبب شده که کشورهای همسایه این دریا آسیب‌های زیادی به این پهنه آبی وارد و اجرای کنوانسیون تهران را به یکدیگر تعارف کنند.
کلانتری به ورود شیرابه‌ها، پساب‌های صنعتی و کشاورزی، انباشت آلودگی و پسماند در دریا و ساحل و استخراج نفت توسط کشورهای همسایه با شیوه‌های غیراستاندارد و زیان‌آور برای دریا اشاره کرد و گفت: وضعیت دریای خزر هر روز بدتر از گذشته می‌شود. تا امروز عملا همه جلسات و گردهمایی‌هایی که برای دریای خزر برگزار شد، هیچ نتیجه‌ای نداشت. آلودگی در این دریا هنوز به مرز بحرانی نرسیده و اگر همسایه‌های خزر عزم خود را برای نجات این دریا جزم کنند، رسیدن به وضعیت مناسب و مطلوب زیست‌محیطی برای این دریا دور از دسترس نیست.
البته این اظهارات رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در حالی بیان می‌شود که هنوز در استان‌های شمالی معضل پسماند حل نشده و در همان شهر که میزبان این رویداد بین‌المللی بود، زباله‌ها با فاصله کمی از دریا دپو می‌شوند و فاضلاب برخی واحدها نیز در نهایت روانه همین دریا می‌شود. شاید یکی از دلایل اصلی دور ماندن خزر از تفاهم‌نامه‌ای که تحت عنوان کنوانسیون تهران برای حفاظت از آن به امضای ۵ کشور رسیده، نبود مجموعه‌ای مستقل و البته مستقر برای پیگیری کنوانسیون تهران در کشورهای حاشیه خزر باشد. در حال حاضر دبیرخانه کنوانسیون تهران در ژنو مستقر است و به اعتقاد مسئولان، اگر این دبیرخانه در کشورهای همسایه خزر مستقر شود، سرعت پیگیری برای اجرای مصوبات کنوانسیون تهران افزایش می‌یابد.
- دبیرخانه دور از دریا
رئیس اداره محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست همین موضوع را عاملی برای به تعویق افتادن پروتکل‌های کنوانسیون تهران می‌داند و معتقد است؛ این دوری مجموعه اجرایی کنوانسیون از منطقه مربوط به آن یعنی دریای خزر، فرایندهای اداری برای پیگیری و به نتیجه رسیدن پروتکل‌های کنوانسیون را طولانی کرده و سبب تاخیر در اجرای این تعهدات شده است. از نظر «احمد لاهیجان‌زاده» رفع مسائل محیط‌زیستی و تهدیدهای دریای خزر به خاطر همین موضوع تاکنون با بن‌بست مواجه شده و لازم است که با انتقال دبیرخانه کنوانسیون تهران به یکی از کشورهای همسایه، بین همسایگان دریای خزر انسجام و اهتمامی برای اجرای پروتکل‌های به تاخیر افتاده و اجرا نشده کنوانسیون تهران ایجاد شود.
استاندار مازندران نیز مستقر نبودن دبیرخانه کنوانسیون تهران در منطقه را آسیب اصلی وارد شده به این تفاهم‌نامه بین‌المللی می‌داند و بر این باور است که این موضوع سبب شده کنوانسیون تهران در منطقه ضمانت اجرایی نداشته باشد. «احمد حسین‌زادگان» با بیان این‌که چالش‌ها و تهدیدهای دریای خزر متعدد هستند و بحرانی شدن وضعیت محیط‌زیست این دریا به همه کشورهای همسایه آسیب وارد می‌کند، بیان کرد: قسمت زیادی از چالش‌های امروز دریای خزر ناشی از مسئولیت‌پذیر نبودن کشورهای همسایه در قبال این دریاست. در کشور خودمان نیز استان‌های جنوبی خزر آلودگی زیست‌محیطی بالایی دارند. باید به این موضوع توجه کرد که ممکن است در صورت بحرانی شدن وضعیت این دریا، راهی برای بازگشت وجود نداشته باشد.
- دردهای داخلی
دریای خزر در حالی همچنان مورد توجه مسئولان کشورهای همسایه قرار دارد که تقریبا در همه کشورها چالش‌های زیست‌محیطی مرتبط با دریا روز به روز افزایش می‌یابد. همین حالا ساحل محمودآباد محل دپوی زباله‌های این شهر است و تمام رودخانه‌های شمال ایران به محل ورود فاضلاب و شیرابه‌ها و پساب‌های صنعتی و کشاورزی به دریا تبدیل شده‌اند. از سوی دیگر هر چند وقت یک بار مطرح شدن پروژه عجیب انتقال آب دریای خزر به کویر مرکزی ایران پس از شیرین‌سازی آب این دریا و بازگرداندن نمک جدا شده از آب به داخل دریا، تن خزر را می‌لرزاند. در چنین وضعیتی بیشتر از تلاش و تاکید بر استقرار دبیرخانه کنوانسیون تهران در منطقه، تلاش برای حل مشکلات و تهدیدهای خزر در همین استان‌های شمالی و به‌ویژه مازندران می‌تواند بر پیگیری مسائل بین‌المللی ارجحیت داشته باشد.