به گزارش همشهری، محرم برای مردم آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل از چند روز قبل با برگزاری مراسم خاص در تک‌تک شهرهای این استان‌ها آغاز شده است و بیرق عزای حسینی(ع) در گوشه گوشه شهر رسیدن ماه محرم را نشان می‌دهد.
- اعلام عزا در تبریز
عزای حسینی(ع) در تبریز و دیگر مناطق آذربایجان شرقی از دیرباز تاکنون با آیین‌های مختلفی همراه است. مردم حسینی این دیار اعتقاد ویژه‌ای به تک‌تک رسوم ماه‌های محرم و صفر دارند و هر سال سعی می‌کنند این آیین‌ها با تمام جزئیات برگزار شوند. این ایام سراسر شور و شعور در هر گوشه از این شهر با آداب و رسوم متفاوتی آغاز می‌شود. یکی از نخستین آیین‌های آغاز عزای حسینی در شهر تبریز، مراسم «اعلام عزا» است.
در این مراسم عزاداران حسینی گرد هم می‌آیند و در قالب هیات‌های عزاداری به خوانش اشعاری می‌پردازند که نشان‌دهنده شروع ماه محرم است. پیش از دوره قاجار تکیه‌هایی در شهر تبریز وجود داشته که اغلب آنها میزبان این مراسم بوده‌اند. اکنون این مراسم در مساجد شهر برگزار می‌شود. عموما زمان برگزاری این مراسم قبل از رویت هلال ماه محرم است و با اشعاری از این دست شروع عزای حسینی اعلام می‌شود: «گلدی گئنه ماه عزا یا حسین/ شیعه لرین گییدی قرا یا حسین»، «گئنه ماه محرم تازه لندی/ حسین یاده دوشوب غم باره لندی»، «ارکان دین و ایمان ویران اولوب بوای دا/ پیغمبر اوغلی قانه غلتان اولوب بوای دا». هیات‌های سه‌گانه محله‌های تاریخی شهر تبریز (عرب، عجم و زنجیرزن) این مراسم را برگزار می‌کنند.
آغاز عزای سیدالشهدا(ع) در شهرهای دیگر آذربایجان از جمله اسکو، آذرشهر و خصوصا مراغه با مراسم «علم‌بندی» همراه است. تمام هیات‌های عزاداری در مقابل مسجد جامع شهر جمع می‌شوند و علم‌های خود را در این مکان نصب می‌کنند. مراسم علم‌بندی شهرستان مراغه در فهرست آثار معنوی ایران ثبت شده است و مردم این شهر هر سال با حضور پرشور خود این مراسم را پرشورتر از سال گذشته برگزار می‌کنند. این مراسم در شهر مراغه از روز سوم ماه محرم آغاز می‌شود و تا پایان ماه صفر ادامه دارد. هیات‌های عزاداری معمولا در کنار این علم به برگزاری مراسم خود می‌پردازند.
از دیگر آیین‌هایی که در شهرهایی مانند اردبیل و تبریز برگزار می‌شود، مراسم «تشت‌گذاری» است. این آیین از ریشه‌دارترین رسوم عزای حسینی است که برخی مورخین قدمت آن را به دوره صفوی می‌دانند. مراسم سنتی تشت‌گذاری در آخرین روزهای ماه ذی‌الحجه برگزار می‌شود و عزاداران حسینی با این مراسم آمادگی خود را برای حضور در سوگ سیدالشهدا(ع) نشان می‌دهند. این مراسم در گذشته با قرار دادن یک تشت پرآب در فضایی باز - مثلا مقابل مساجد جامع - و عزاداری حول محور آن برگزار می‌شد و مردم با دست زدن به این آب تبرک می‌جستند. آیین‌های مختلفی در مراسم تشت‌گذاری برگزار می‌شده است که بسیاری از آنها هنوز هم در شهرهای مختلف آذربایجان اجرا می‌شود. مثلا در برخی از مناطق نوجوانان کم‌سن و سال پیاله‌های کوچکی را از این آب پر می‌کنند و «العطش» می‌گویند. این تشت پر از آب می‌تواند نمادی از رود فرات، یا مشک سقای کربلا یا ماجرای تقسیم آب امام حسین(ع) با سپاهیان حر بن یزید ریاحی باشد.
- توسل به دسته‌های عزاداری
استقبال از ماه محرم در دیار آذربایجان غربی میان شیعه و سنی و حتی اقلیت‌های دینی آداب و رسوم خاصی دارد. مراسم اعلان عزا، آیین تشت‌گذاری، زنجیرزنی، راه‌اندازی دسته‌های عزاداری و دادن نذری بخشی از آداب مردم این منطقه در ماه محرم است. در اعتقادات محلی مردم این استان توسل به دسته‌های عزاداری برای گرفتن شفای بیماران از سالار شهیدان جایگاه ویژه‌ای دارد. یکی از مظاهر مدیریت سنتی و مذهبی در میان مردم شهرها و روستاها، مدیریت دسته‌باشی‌ها (سردسته‌ها) در هیات‌های مذهبی و عزاداری است که به شکل سنتی و بسیار منظم و موثر در مکان‌ها و مراسم عزاداری و سوگواری متجلی می‌شود. دسته‌باشی‌ها افرادی سرشناس، معتمد و متدین هستند که داوطلبانه یا با رای و نظر مردم به ایفای وظیفه و نقش خود می‌پردازند.
مسئولیت هماهنگی برنامه‌های عزاداری هر دسته زنجیرزنی و مدیریت آن بر عهده این افراد است. این افراد دست‌اندرکار امور مختلف هیات‌های مذهبی و زنجیرزنی تلقی می‌شوند و اسباب و لوازم مورد نیاز برای اجرای مراسم عزاداری را فراهم و مکان، مسیر و نظم و انضباط دسته‌های عزادار را مشخص می‌کنند. علاوه بر مساجد محلات امامزاده‌ها، قبرستان‌ها و مزار شهدا نیز از جمله مکان‌های برگزاری مراسم ماه محرم هستند که دسته‌های عزادار در روزهای تاسوعا، عاشورا و سومین روز شهادت حضرت امام حسین(ع) در آنجا به برگزاری مراسم عزاداری و زنجیرزنی می‌پردازند. در روزهای تاسوعا و عاشورا اکثر عزاداران شهر ارومیه برای عزاداری و زنجیرزنی در قبرستان معروف به «آقا قبیری»، آرامگاه «سیدحسین عرب‌باغی» و «امامزاده محمد و ابراهیم» تجمع و ساعاتی را در این مکان‌ها عزاداری می‌کنند. در سایر شهرها و روستاهای شیعه‌نشین استان هم عزاداران، علاوه بر این‌که در مساجد محل عزاداری می‌کنند، بخشی از این فرهنگ کربلایی را با حضور در زیارتگاه‌ها و بر سر مزار اموات و شهدا به نمایش می‌گذارند.
- تشت‌گذاری محرم در اردبیل
مردم اردبیل همزمان با ۸ ذی‌الحجه، مصادف با شب شهادت مسلم ابن عقیل، خود را مهیای عزاداری ماه محرم می‌کنند. با فرارسیدن ۲۷ ذی‌الحجه، برگزاری مراسم تشت‌گذاری در مساجد شهر آغاز می‌شود و تا اول محرم ادامه می‌یابد. اولین تشت‌گذاری رسمی این شهر روز ۲۷ ذی‌الحجه پس از نماز مغرب و عشا در مسجد جامع اردبیل انجام می‌شود و در روزهای باقیمانده به آغاز ماه محرم، عزاداران محلات مختلف در بقیه مساجد از جمله مسجد اعظم، اونچی‌میدان (گازران)، سرچشمه، اوچدکان، طوی، عالی‌قاپو، پیرعبدالملک و اکثر مساجد شعب تابعه محلات شش‌گانه مراسم تشت‌گذاری برگزار می‌کنند. با آغاز دهه محرم، دسته‌های عزاداری محلات اردبیل بر پایه نظم و انسجام خاصی در مسیرهای سنتی به عزاداری می‌پردازند.
پایه نظم و ترتیب عزادارهای اردبیل تقسیم‌بندی محلات است. شهر اردبیل از قدیم به ۶ محله تقسیم شده است که ۳ محله حیدری و ۳ محله نعمتی محسوب می‌شوند. هر کدام از این محلات نقش‌های نمادین بزرگ‌تر، میانه و کوچک‌تر را بر عهده دارند و برای هر کدام از آنها روز مشخصی برای حرکت دسته عزاداری مشخص شده است. حرکت این دسته‌ها برای عزاداری در بازار تاریخی شهر اهمیت خاصی دارد و پیشاپیش آنها بیرق بزرگ محله حمل می‌شود. این بیرق‌ها بعضا بسیار قدیمی هستند و عمرشان به بیش از چند قرن می‌رسد و با دقت خاصی نگهداری می‌شوند. عزاداری در اردبیل با قوانین خاصی برگزار می‌شود. در شب‌های اول ماه محرم اگر چندین دسته عزاداری به طور همزمان به مسجد برسند، محل استقرار دسته‌ها داخل مسجد معلوم و مشخص است. چنانچه چندین شعبه تابعه از محلات شش‌گانه اردبیل با هم به مسجد برسند، در آن صورت طریقه نشستن آنها داخل مسجد مطابق ردیف محلات شش‌گانه خواهد بود و هر شعبه تابعه‌ای در محل خود می‌نشیند.