با در نظر گرفتن این نکته که تعزیه میراثی محدود و منحصر به کهن‌دیار قزوین نیست، فقط به نوحه دستگاهی می‌رسیم. سبکی منحصربه‌فرد و یکتا در عرصه نوحه‌خوانی و سوگواری که حاصل خلاقیت و هنر اهالی شعر و موسیقی قزوین است. نوحه دستگاهی با وجود تمام کم‌لطفی‌هایی که در حقش شده است حتی امروز هم موجب حیرت کسانی می‌شود که در آیین‌های عزاداری بافت تاریخی شهر قزوین شرکت می‌کنند و در آن با نوای بی‌مانند نوحه‌ای آشنا می‌شوند که تلفیقی ناب از ریاضی و موسیقی است. با توجه به مهجور ماندن مختصات و ویژگی‌های این گونه از نوحه‌خوانی برای جوانان، گفت‌وگویی را با سعید افزونتر مؤلف کتاب «نوحه‌های دستگاهی قزوین» ترتیب دادیم که در ادامه می‌خوانید:
- نوحه دستگاهی چگونه تعریف می‌شود؟
سیدحسن خطیبی از شاعران و ناظمان نوحه دستگاهی که خود میان‌داری هم می‌کرده است، نوحه دستگاهی را این‌گونه تعریف می‌کند: «دستگاه از مظلوم تا نیمه کلام‌الله». برای درک بهتر این تعریف به قدری توضیح نیاز داریم. روش اعلان تعداد ضربات سینه در نوحه دستگاهی با کلمات و اصطلاحات خاصی است. در این روش ارکان عروضی شعر که معمولاً رکن‌های چهارهجایی‌اند، ملاک عمل هستند. به این معنی که به ازای هر رکن ۲ ضربه حساب کرده، ولی فقط رکن اول را یکی محسوب می‌کنند. بنابراین به‌رغم آن‌که تعداد ضربات همیشه زوج خواهد شد، ضربات سینه فرد محاسبه می‌شوند. به همین دلیل دستگاه به بخشی از نوحه می‌گویند که تعداد ارکان شعر آن روندی متغیر دارد. این روند یا افزایشی است یا کاهشی. به تبع این تغییر، تعداد ضربات سینه هم تغییر می‌کند.
- چند نوع دستگاه در نوحه دستگاهی داریم؟ در مورد هریک کمی توضیح دهید.
در نوحه دستگاهی ۶ نوع دستگاه شاخص وجود دارد که عبارتند از ساده، پاره‌دار، دوتایی، معکوس، تکه‌تکه و ناقص. اولین نوع دستگاه یعنی دستگاه ساده روندی افزایشی دارد و همان تعریف از مظلوم تا نیمه کلام‌الله را رعایت می‌کند. در مورد دستگاه پاره‌دار، پاره به یک کلمه یا جمله‌ای از نوحه می‌گویند که باید سینه‌زن‌ها تکرار کنند. این پاره را آنها پس از هر بند تکرار می‌کنند. شاخصه دستگاه دوتایی هم دوباره بودن و تکرار وزن عروضی هر جمله دستگاه است. بنابراین روند افزایشی در هر ۲ جمله یک بار تغییر می‌کند.
دستگاه معکوس همانند ۲ دستگاه قبلی است با این تفاوت که دستگاه روندی نزولی دارد. به همین دلیل در هر بیت از شعر به جای اضافه شدن یک رکن به شعر، یک رکن کم می‌شود. در دستگاه تکه‌تکه نیز همان‌طور که از نامش پیداست، دستگاه تکه‌تکه شده و بین پاره‌های نوحه متناسب با وزن شعر گنجانده شده است. بنابراین دستگاه به عنوان یک بخش مجزا از کل نوحه تفکیک‌ناپذیر است. در دستگاه ناقص هم به دلیل وجود پاره و برای ایجاد تنوع، دستگاه به صورت کامل ارائه نمی‌شود.
- تاریخچه‌ای از ابداع نوحه دستگاهی قزوین در دسترس داریم؟
تاریخچه نوحه دستگاهی را به مسجد آقا معصوم (چهارده معصوم) در محله تاریخی آخوند نسبت می‌دهند که تا ۸۰ یا حداکثر ۱۰۰ سال پیش قابل پیگیری است. جالب اینجاست وقتی از اهالی قدیمی این محله در مورد تاریخچه مورد نظر سؤال می‌کنیم، به‌هیچ‌وجه تمایلی برای ایجاد برتری فرهنگی و رقابت با مناطق دیگر ندارند. با این حال تاریخچه نوحه دستگاهی در واقع مجموعه‌ای از تجربیات و خاطرات هر کدام از ناظمان و میان‌داران است که از جمله آنها می‌توان به میرزا شیدای قزوینی متخلص به شیدا، سید ذاکر، عاشق ثانی، بیدل ثانی و گلریز اشاره کرد. در این بین، نوحه‌های به دست آمده از مرحوم شیدا از نظر بیان ادبی و بلاغت از دیگر نوحه‌ها ممتازتر است و به ادبیات شاید بیش از یک قرن پیش نزدیک‌تر باشد.
- گویا نوحه دستگاهی راز و رمزهای فراوانی دارد که به راحتی پیشکسوتان آن را بیان نمی‌کنند. علت این رازداری چیست؟
امروز کسانی که سنت‌های نوحه دستگاهی را حفظ کرده‌اند تیمی منسجم و هماهنگ در مسجد آقا معصوم هستند. افرادی که جمعی صمیمی را تشکیل داده‌اند. در واقع هر جمع محکم و استواری باید راز مشترکی داشته باشند که فقط اعضا بدانند تا آنان را از غیر تمیز دهد. نوحه دستگاهی و رموز دست‌نیافتنی آن برای دیگر نوحه‌خوانان هم راز این جمع محسوب می‌شود، چراکه ابیات نامتقارن و کم و زیاد شدن تعداد ضربات سینه موجب سردرگمی نوحه‌خوانان و سینه‌زن‌های ناآشنا می‌شود. داستان‌های بسیاری در مورد تمایل دیگران برای دستیابی به این نوحه‌ها نقل می‌کنند و این‌که چه مبالغ هنگفتی برای خرید یک نوحه پیشنهاد می‌دهند. بیشتر نوحه‌خوانان قدیمی دفاترشان نیست یا گم کرده‌اند یا می‌گویند به سرقت رفته است! نوحه‌خوانان قدیمی هنوز هم حساسیت ویژه‌ای به دفاتر نوحه خود دارند. برای آن‌که چیزی که برتری آنان را تضمین می‌کند، نوحه‌هایی است که می‌توانند در قالب نوحه دستگاهی ارائه کنند.
- پس نوحه دستگاهی به نوعی هویت و عامل بقای اجتماعی هم به حساب می‌آید...
بله. تمامی افراد یادشده ساکن چند خیابان مرکزی بافت قدیمی شهر قزوین و از کسبه بازار و مغازه‌دار هستند که جزو اعضای دائمی هیات‌های مذهبی محله خود به شمار می‌روند. بالطبع حضور مستمر در یک هیات مذهبی ایجاب می‌کند که نوحه‌خوان برای همه مناسبت‌ها نوحه متناسب با موضوع داشته باشد. اینان در حقیقت حیات اجتماعی و فرهنگی خود را حول محور مناسبت‌های مذهبی و مسجد شکل می‌دهند. کربلا در شکل‌دهی تصویر تاریخی این اشخاص نقش کلیدی دارد. حیات موسیقایی هم از این قاعده مستثنی نیست و در مورد کربلا، مذهب و روابط تنیده‌شده در حول هیات‌های مذهبی تعریف می‌شود. نوحه دستگاهی تجلی این ذوق ادبی و قریحه موسیقایی است.