اما یکی از مهم‌ترین محرومیت‌های این استان که کمتر دیده یا شنیده می‌شود بی‌شناسنامه‌ها و بی‌هویت‌ها هستند. سیستان و بلوچستان درواقع مأمن بی‌شناسنامه‌هاست.
- آمار دقیق بی‌شناسنامه‌ها
در حاشیه بودن، محرومیت و عدم برخورداری از شاخص‌های اولیه زندگی دست به دست هم داده‌اند تا حداقل ۱۰۰ هزار نفر از جمعیت بومی این استان نتوانند طی سالیان متمادی شناسنامه بگیرند. آمار مدونی از بی‌هویت‌ها در سیستان و بلوچستان نیست اما آمارهای رسمی و غیررسمی و گفته‌های برخی نمایندگان این استان در مجلس و ۱۰۰ هزار نفر بی‌شناسنامه در این استان را تأیید می‌کند.
«رضا راحت‌دهمرده»، مدیر کل ثبت احوال سیستان و بلوچستان هم در تازه‌ترین گزارشش از بی‌شناسنامه‌ها هرچند به تعداد فاقدان شناسنامه اشاره نکرده، گفته از سال گذشته تاکنون حدود ۴ هزار نفر پرونده تشکیل داده و شناسنامه‌دار شده‌اند.
مناطق بی‌شناسنامه‌ها در سیستان و بلوچستان آن‌قدر گوناگون است که برخی حتی شناسنایی هم نشده‌اند. این مناطق، معمولاً مناطقی دورافتاده، کوهستانی و دور از چشم و مراکز شهرهاست.
به اتفاق راهنمای منطقه، «سعید بخشی»، سری زدیم به روستای «کَهَن‌بالا» در بخش تلنگِ شهرستان قصرقند در مرکز بلوچستان تا از یکی از مهم‌ترین مناطق دورافتاده و بی‌هویتِ بلوچستان گزارش تهیه کنیم.
۱۵ کیلومتر جاده کوهستانی، ناهموار و سخت از مرکز بخش به روستای کهن‌بالا راه است. این دهستان بیش از ۲ هزار نفر جمعیت دارد. این جمعیت شاید در قیاس با روستاهای دیگر استان جالب توجه باشد اما در برابر سیستان و بلوچستانی که ۵۱ درصد جمعیت یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفری آن در روستاها زندگی می‌کنند، عدد زیادی نیست.
- دشواری شناسنایی بی‌هویت‌ها
بخشی از راه را با بخشدار تلنگ همراه بودیم. «اکبر پاینده» می‌گوید: ۱۲۰ نفر در این روستای ۲هزار نفری بی‌شناسنامه هستند که تا پیش از این تعداد آن‌ها بیشتر بود اما با تلاش خیران و مسئولان برایشان شناسنامه صادر شد.
بخشدار تلنگ می‌افزاید: گام اول اهمیت در شناسنایی بی‌هویت‌ها بود. خیلی از آن‌ها در روستا نیستند و به دلیل کار چوپانی در مناطق کوهستانی زندگی می‌کنند. به گفته وی شناسایی آن‌ها به این دلیل که در یک محل ثابت نیستند دشوار است؛ بنابراین یک اقدام جامع برای شناسایی بی‌شناسنامه‌ها انجام شد که تا مرحله تشکیل پرونده پیش رفت.
پاینده ابراز امیدواری کرد طی یک سال همه بی‌شناسنامه‌ها، شناسنامه‌دار شوند.
بخشدار در نیمه راه به خاطر مأموریتش از ما جدا شد. به روستا می‌رسیم. دهیار روستا به استقبال ما می‌آید. همان اول نمایی از روستا را نشان می‌دهد؛ خانه‌های خوبی دارد ولی تعدادی کپری هم در اطراف روستا دیده می‌شود. «کهن‌بالا» در دل کوه واقع شده است و بنیاد مسکن چند سال پیش اقدام به خانه‌سازی برای روستاییان کرد. شرکت برق هم برای ساکنان این روستا برق‌رسانی کرده است.
- بوروکراسی پیچیده برای روستاییان کوه‌نشین
«حامد ستوده»، دهیار روستا، می‌گوید: ۴ سال است دنبال کار هویت‌دار کردن این ۱۲۰ نفر هستیم. روند کارهای اداری، بوروکراسی و استعلامات زمان‌بر و رفت‌وآمدهای هزینه‌بر ما را در تشکیل و پیشرفت پرونده عقب انداخته است.
ستوده تأکید می‌کند: روند گرفتن شناسنامه طولانی‌مدت، هزینه‌بر و زمان‌بر است. روستاییان باید تا بخش یا مرکز استان برای آزمایش دی‌ان بروند. بیشتر این افراد توانایی مالی و هزینه سفر ندارند. برخی خیران هزینه‌های رفت‌وآمد عده‌ای را می‌پردازند ولی خیلی‌ها هنوز باقی مانده‌اند.
به گفته وی برای محرومان باید تسهیلات قائل شد تا کسی که نان شب ندارد مجبور نباشد تا مرکز استان برای آزمایش یا استعلام سفر کند.
- شناسنامه‌دار شدن حق یا آرزو؟
یک دختر حدود ۲۰ ساله بی‌شناسنامه در روستا به ما می‌گوید: دوست داشتم تحصیل را ادامه دهم و راهنمایی و دبیرستان را تمام کنم اما چون بی‌شناسنامه بودم تا ابتدایی بیشتر نتوانستم درس بخوانم. همان هم با دشواری‌های زیاد در گرفتن کمیسیون ویژه فاقدان بود.
او می‌گوید: خیلی از هم‌سن و سالانم تحصیل را دوست دارند؛ دوست دارند معلم و مهندس شوند اما چون شناسنامه ندارند ترک تحصیل می‌کنند. این‌که روستایی یا کوه‌نشینیم دلیل قابل قبولی برای نداشتن شناسنامه نیست. ما شهروند ایران هستیم و حق داریم به آرزوهایمان برسیم.
- بیکاری به خاطر بی‌هویتی
«خالد»، مردی ۳۰ ساله، به ما می‌گوید: معمولاً کارگران برای پیدا کردن کار به شهرستان ایرانشهر می‌روند و آن‌جا هم صاحب‌کارها برایشان بلیت می‌گیرند و آن‌ها را برای کار به شیراز می‌فرستند. من بارها مراجعه کرده‌ام اما چون شناسنامه ندارم صاحب‌کار من را معرفی نمی‌کند.
وی می‌افزاید: خودم نمی‌توانم تا شیراز بروم. یارانه هم که حق همه است ندارم. پیگیر گرفتن شناسنامه هستم اما روندش ۲ سال طول می‌کشد.
«کهن‌بالا» فقط یکی از مهم‌ترین مناطق بی‌شناسنامه در بلوچستان است. با تلاش بعضی فعالان اجتماعی و خیران این روستای حاشیه که سال‌ها در سایه بوده برق‌دار شده و خانه‌هایش هم اغلب نونوار شده است؛ اما همچنان از زخم بی‌هویتی رنج می‌برد.
- محرومیت از خدمات اولیه رفاهی
«حامد ستوده»، دهیار روستای کهن‌بالا، تصریح می‌کند: کسی که بی‌شناسنامه باشد، نمی‌تواند تحصیل کند، نمی‌تواند به پزشک مراجعه کند، یارانه ندارد و از تمام خدمات عمومی محروم است. بلوچستان در حالت عادی از بسیاری از شاخص‌های اولیه رفاه عمومی محروم است. اگر کسی شناسنامه نداشته باشد از همان اندک خدمت‌رسانی هم محروم می‌شود.