غارهای کنجی، کلدر، یافته، پاسنگر، گراجنه و اشکفت قمری را می‌توان از جمله غارهای مسکونی دره تاریخی خرم‌آباد برشمرد. این دره به طول ۱۵ و پهنای ۱۰ کیلومتر بین کوه‌های آهکی که به موازات هم کشیده شده‌اند و در ارتفاع ۱۱۷۰ متری از سطح دریا قرار دارد. وجود غارهای متعدد در دره خرم‌آباد سبب شده است این دره تاریخی مورد توجه باستان‌شناسان و کاوشگران داخلی و خارجی قرار بگیرد و به مرکز تحقیقات آنها تبدیل شود. تاکنون ۱۷ غار از اقامتگاه‌های انسانی دوره پارینه‌سنگی در این منطقه کشف شده است.
مطالعات باستان‌شناسی که در گذشته در دره خرم‌آباد انجام گرفته، قدمت این شهر را حدود ۴۰ هزار سال نشان می‌دهد. اما آخرین کاوشی که توسط هیات ایرانی - اسپانیایی در دره خرم‌آباد و غار کلدر انجام شد، نشان‌دهنده قدمت ۵۴ هزار و ۴۰۰ ساله این دره است. خرم‌آباد با قدمت و ویژگی‌های منحصر به فردش قابلیت ثبت جهانی را دارد و چند سالی است رفع موانع موجود در مسیر ثبت جهانی شدن این اثر ارزشمند در دستور کار مسئولان و مورد تاکید کارشناسان حوزه میراث فرهنگی لرستان قرار دارد که البته جدی‌تر باید پیگیری شود. کارشناسان میراث فرهنگی می‌گویند اگر یونسکو عزمی برای رفع موانع در راه جهانی شدن خرم‌آباد مشاهده نکند، می‌تواند نام این اثر را از لیست آثار در انتظار ثبت جهانی خط بزند.
- ویژگی‌های منحصر به فرد دره
یک کارشناس ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی درباره اهمیت دره خرم‌آباد به خبرنگار ما می‌گوید: این دره یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های فرهنگی و تاریخی انسان است که قدمت آن به بیش از ۴۰ هزار سال می‌رسد. تعامل میان انسان و طبیعت از دیگر ویژگی‌های منحصر به فرد این دره تاریخی است. «مهرداد زرین‌جویی» می‌افزاید: به بیان دیگر، بشر این مکان را بر اساس شرایط جغرافیایی ویژه آن انتخاب کرده و برای سال‌های متمادی توانسته در آن زندگی کند. با تبدیل زیستگاه‌های بشری از کوه به دشت، تاثیرگذاری این دره بیشتر نمود پیدا می‌کند.
وی اظهار می‌کند: دیرپایی زیست‌بوم دره خرم‌آباد را می‌توان در شمار ۱۰ سایت معروف جهان توصیف کرد. در هر یک از این زیستگاه‌ها انسان توانسته است شرایط زیست خود را دگرگون کند. از سوی دیگر، تکامل زندگی انسان از کوه به دشت را می‌توان در این دره تاریخی به وضوح مشاهده کرد. زرین‌جویی می‌گوید: در ابتدا انسان‌ها در این دره در غارهای مختلفی چون کنجی، قمری و یافته ساکن بودند و پس از آن زندگی خود را در کنار چشمه‌ها و سایر مواهب طبیعی دشت‌ها ادامه دادند. وی ادامه می‌دهد: از دیگر ویژگی‌های این دره تغییر نسبتا آرام و تدریجی شرایط اقلیمی آن است. این تغییر، تداوم زندگی و زیست انسانی و حتی جانوری را دچار وقفه نکرده و همیشه زندگی در آن جریان داشته است. تعامل طبیعت با زندگی انسانی را می‌توان به وضوح در آن مشاهده کرد.
- لزوم پیگیری مدیران استان
- این کارشناس ادامه می‌دهد: در دره تاریخی خرم‌آباد تاکنون ۱۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده که از این تعداد حدود ۷۰ اثر در فهرست آثار ملی قرار گرفته‌اند. دره تاریخی خرم‌آباد هم‌اکنون در فهرست موقت ثبت جهانی قرار دارد. وی می‌گوید: معمولا هر کشور سالانه تنها فرصت مطرح کردن یک یا ۲ اثر خود را در شورای عالی یونسکو برای ثبت جهانی دارد. با توجه به این‌که در کشور ما تعداد زیادی از آثار دارای ظرفیت ثبت جهانی هستند، برای ثبت دره خرم‌آباد نیازمند حمایت در سطوح ملی و استانی از سوی سازمان میراث فرهنگی، نمایندگان مجلس، مدیران ارشد استانی و نهادهای تصمیم‌گیر و سیاست‌گذار هستیم تا با حمایت آنها این اثر هرچه سریع‌تر در دستور طرح و بررسی برای ثبت جهانی قرار بگیرد. وی با تاکید بر این‌که مدیران استانی باید به طور جدی پیگیر ثبت جهانی دره خرم‌آباد باشند، می‌افزاید: معیاری که یونسکو برای ثبت جهانی این دره اعلام کرده، مباحث فرهنگی و تاریخی این اثر گرانبهاست. معیارهای ثبت جهانی دره
این کارشناس حوزه میراث فرهنگی بیان می‌کند: دره خرم‌آباد از معیارهای ثبت جهانی حداقل ۴ مولفه را دارد: نشان‌دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد، گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا ازبین‌رفته باشد، نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی باشد که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان می‌دهد و نمونه برجسته‌ای از تعامل بین انسان و محیط زیست یا نماینده یک فرهنگ باشد. دره خرم‌آباد همه این موارد را دارد. زرین‌جویی اظهار می‌کند: زمانی که یک اثر به صورت موقت در لیست یونسکو قرار می‌گیرد، باید به سرعت عوامل اجرایی و اداری متولی میراث فرهنگی زمینه را برای ثبت دائم آن آماده کنند چون اگر پیگیری‌ها و اقدام‌های لازم صورت نگیرد، احتمال خروج آن اثر از لیست موقت وجود دارد.
- تهدیدهای موجود در مسیر ثبت جهانی
کارشناس حوزه میراث فرهنگی و باستان‌شناسی در ادامه این گفت‌وگو به تهدیدهای موجود در مسیر ثبت جهانی شدن دره خرم‌آباد اشاره می‌کند و می‌گوید: توسعه عمران شهری به صورت نامتعارف و تعارض آن با نمادهای تاریخی، فرهنگی و گردشگری این دره مهم‌ترین عامل تهدیدکننده این اثر برای ثبت جهانی است. زرین‌جویی می‌افزاید: به عنوان نمونه، تغییر کاربری‌های عرصه قلعه فلک‌الافلاک و توسعه نامتوازن شهری باعث بروز مشکلاتی در روند ثبت جهانی دره خواهد شد. وی تاکید می‌کند: باید نگاه جامعی به محدوده ۲۰ تا ۳۰ کیلومتری دره خرم‌آباد وجود داشته باشد و فعالیت‌های عمرانی، فرهنگی و گردشگری این شهر بر اساس این نگاه جامع باشد، اما متاسفانه این نگاه هنوز وجود ندارد.
- لزوم رفع موانع
زرین‌جویی می‌گوید: واقعیت این است که شاه‌کلید توسعه اقتصادی خرم‌آباد، توجه به قابلیت‌های تاریخی، فرهنگی و گردشگری این شهر با محوریت دره خرم‌آباد است. به همین دلیل باید توافق‌نامه‌ای میان دستگاه‌های اجرایی امضا شود و با محوریت مدیریت ارشد استان، همکاری‌ها و پیگیری‌های فراسازمانی شکل بگیرد. این کارشناس حوزه میراث فرهنگی ادامه می‌دهد: باید طرح دره خرم‌آباد، با توجه به محورهای ثبت جهانی آن، به یک قانون تبدیل شود و ثبت دائم این دره به صورت یک قانون دیده شود و تمام فعالیت‌های این محدوده با یک نگاه مرتبط با موضوع ثبت جهانی آن باشد.
وی می‌گوید: انتظار می‌رود پیش‌طرح ثبت جهانی دره خرم‌آباد زودتر توسط سازمان میراث فرهنگی کشور تهیه و به دفتر یونسکو ارسال شود.
زرین‌جویی تاکید می‌کند: در صورتی که پرونده ثبت دائم جهانی دره خرم‌آباد در دستور کار سازمان یونسکو قرار بگیرد و مشکلات و موانع پیش روی ثبت جهانی آن از سوی این سازمان اعلام شود، می‌توان مشکلات را راحت‌تر حل و فصل کرد. فقط سازمان‌های متولی باید با دید کارشناسی و خیلی به‌موقع اقدام به رفع موانع موجود کنند.
- مقدمات فراهم شد
سال گذشته بود که مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان اعلام کرد: «مطالعه اهمیت دره خرم‌آباد در توسعه پایدار گردشگری استان انجام و مقدمات ثبت این دره تاریخی در فهرست آثار جهانی فراهم و به منظور انجام مراحل بعدی روند ثبت دره خرم‌آباد به معاونت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال شده است. » اما پس از آن دیگر از پیشرفت این اثر از مرحله «تهیه مقدمات» خبری شنیده نشد. «امین قاسمی» گفت: به منظور تهیه مقدمات ثبت جهانی دره خرم‌آباد، پژوهش مذکور توسط این اداره کل و در مدت ۵ ماه در ۲ جلد تهیه شد. وی همان زمان این را هم گفت که این پژوهش با هدف مطالعه اهمیت دره خرم‌آباد در توسعه پایدار گردشگری استان انجام شده است و نتیجه آن برای برنامه‌ریزی و اقدامات آینده به عنوان اولویت‌های توسعه گردشگری مد نظر قرار خواهد خواهد گرفت.