مدیران شهری اجرای هرچه سریع‌تر این پروژه را باعث رونق دوباره گردشگری و نشاط در اصفهان می‌دانند و از سوی دیگر دوستداران میراث فرهنگی هشدار می‌دهند این تغییر چهره، همانقدر که می‌تواند وضع عمومی و اجتماعی مرکز شهر اصفهان را تغییر دهد، خطر نابودی میراث کشف نشده دوران صفوی در لایه‌های زیرین پیاده‌روهای چهارباغ را در پی دارد.
- تغییر چهره ستون فقرات اصفهان
پیاده‌راه‌سازی چهارباغ عباسی را می‌توان یکی از سرنوشت‌سازترین جراحی‌های اصفهان در تاریخ معاصر نامید که به سرنوشت پروژه‌های جنجالی مانند جهان‌نما، میدان امام علی(ع) و گذر آقانورالله دچار شده است. بیش از ۴ قرن از عمر این خیابان می‌گذرد و چهارباغ در این مدت فراز و نشیب‌های زیادی از سر گذرانده از جمله دستور تخریب برخی تزئینات و آثار تاریخی کنار آن در دوران ظل‌السلطان، یا نابودی جوی آبی که از میان این خیابان تا زاینده‌رود جاری بوده و در محل تقاطع‌ها به حوض‌های اطراف می‌ریخته است. با این حال چهارباغ همچنان ستون فقرات و نماد اصفهان ماند تا این‌که فروردین سال ۹۶ عملیات پیاده‌راه‌سازی چهارباغ در محور شرقی و یک سال بعد عملیات اجرایی پیاده‌راه‌سازی محور غربی آغاز و از همان زمان رفت و آمد خودرو در این خیابان ممنوع شد.
در این طرح قرار شد محور پیاده‌راه چهارباغ از سمت دروازه دولت میدان و خیابان سپه به میدان نقش جهان، خیابان حافظ، سه‌راه کرمانی، هارونیه و میدان امام علی(ع) متصل شود. کلید خوردن پیاده‌راه‌سازی چهارباغ در دوره پیشین، موضوعی است که شهردار اصفهان نیز آن را دلیل انتخاب طرح کنونی برای سنگفرش این خیابان می‌داند و می‌گوید: هر لاین این مسیر تاریخی هزار و ۱۰۰ متر است که ساخت ۳۰۰ متر آن در دوره قبلی مدیریت شهری اصفهان آغاز شده بود. اگر من می‌خواستم این پروژه را از ابتدا آغاز کنم، طرح کنونی را نمی‌پسندیدم البته همان طرح را با اصلاحات و تغییراتی انجام دادیم از جمله این‌که جلوی گودبرداری‌ها را گرفتیم و سطح غربی را بالا آوردیم، اما ناچار بودیم سنگفرش را به همان شیوه ادامه دهیم، برای قسمت میانی هم فراخوانی برای ارائه طرح داده شد و از همه معماران دعوت کردیم پیشنهادات خود را مطرح کنند، این موضوع را هم با اطمینان اعلام می‌کنم که هر کاری در محور تاریخی چهارباغ اصفهان انجام شده با مجوز از میراث فرهنگی بوده است.
- از پروژه عمرانی تا برنامه‌ای قابل تغییر
شهردار اصفهان با تاکید بر این‌که چهارباغ پروژه نیست، می‌افزاید: این یک برنامه است، یعنی در مسیر اجرا قابل تغییر بوده و اگر جایی دچار انحراف شود می‌توان آن را اصلاح کرد. با این وجود، «احسان رعنایی» یکی از فعالان میراث فرهنگی اصفهان با اشاره به وجود آثاری از دوره صفوی و حتی دوره‌های قبل‌تر، زیر محور میانی و حتی زیر دیگر بخش‌های چهارباغ، می‌افزاید: در این محوطه هنوز کاوش باستان‌شناسی انجام نشده، بنابراین سنگفرش شدن این خیابان تاریخی بدون پژوهش باستان‌شناسی و کار مطالعاتی، از بین بردن شواهد تاریخی و اصالت این خیابان است و خسارت جبران‌ناپذیری در پی دارد.
- محور نگهدارنده، پاتوق و کلونی شهر
«حمیدرضا شش‌جوانی»، دکترای اقتصاد فرهنگ که چهارباغ عباسی را از دوره سلجوقیان تاکنون، محور نگهدارنده شهر می‌داند، می‌گوید: این محور از سال۱۳۲۰ به بعد، هم پاتوق روشنفکری بوده و هم کلونی اجتماعی اقشار مختلف. به همین دلیل سینماها و سالن‌های تئاتر متعدد در آن نقشی تعیین‌کننده داشته‌اند. او با اشاره به مشخص نبودن استراتژی‌های توسعه در همه زمینه‌ها به‌ویژه فرهنگ و هنر جامعه، می‌افزاید: دلیل از سکه افتادگی چهارباغ، کوچ مصرف‌کنندگان است چون از ۱۳۸۳ به این سو هیچ تغییری در چهارباغ ایجاد نشده و هرچه بوده، تحمیلی بوده در حالی که موفقیت در شهرهای خلاق، پیوستگی تامی با موضوع مکان دارد، بنابراین باید برای چهارباغ پس‌زمینه‌های فرهنگی داشته باشیم اما تنها از راه فرهنگ نمی‌توانیم به مقصود برسیم بلکه چهارباغ در تقاطع اقتصاد فرهنگ و اقتصاد دیجیتال قرار دارد و باید در هر دو زمینه برای آن بازاریابی کنیم.
- گردشگاه بی‌درخت
«مازیار اخوت»، پژوهشگر برنامه‌ریزی شهری نیز با اشاره به برنامه‌های متفاوت سازمان‌هایی مانند شهرداری، استانداری، میراث فرهنگی، ارشاد و... برای اصفهان، می‌گوید: دیدگاه‌هایی که درباره اصفهان وجود دارد به سه دسته تقسیم می‌شود، اول گذشته‌گرا یا نوستالژیک است که فقط صفویه را می‌بیند و انتظارش از چهارباغ، چهارباغ صفوی است. دیدگاه دوم، توریستی است که در آن شهر و فضاهایش ویترینی برای جذابیت‌های گردشگرانه فرض می‌شود که نتیجه‌ای جز موزه‌ای کردن شهر ندارد.
دیدگاه سوم که به نظر می‌رسد پیشرفته‌تر باشد، ساختارگرا و معمارانه است که این نوع برخورد معمارانه به چهارباغ، آن را به یک پروژه تبدیل می‌کند. وی با تاکید بر این‌که این چهارباغ عباسی اساسا با چهارباغِ عباسی صفوی متفاوت است، ادامه می‌دهد: چهارباغ عباسی اساسا گردشگاه مشجر عمومی شهر اصفهان بوده که از دست رفته چون معماری و شهرسازی صفوی دو عنصر بسیار مهم و کلیدی به اصفهان اضافه کرد، یکی نمایش و دیگری تماشا. برای همین است که انبوهی فضا برای تماشا مثل پل‌ها و ابنیه و... وجود دارد.
- قلب تاریخی شهر نیازمند بازآفرینی
از سوی دیگر، مدیر پروژه چهارباغ اصفهان با اشاره به آغاز طرح پیاده‌راه‌سازی و سنگفرش چهارباغ از ابتدای سال ۹۶ و به طول ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر، می‌گوید: پس از آن‌که شورای شهر تغییر کرد، مدیریت طرح چهارباغ برای نظارت بر اجرای آن در دوره جدید شورای شهر ایجاد شد. «سعید سهرابی» با تاکید بر این‌که برای هر طرح شهری باید یک پیوست فرهنگی نیز در نظر گرفته شود، می‌افزاید: طرح چهارباغ هیچ پیوست فرهنگی نداشته و اکنون دقیق مشخص نیست که محور میانی چهارباغ و حوضچه‌های آن به چه صورتی باید اجرا شود. او احیای این خیابان را امری محال می‌خواند و تاکید می‌کند: حداقل باید آن را با پیرایش شهری، سازماندهی مشاغل، فضای سبز و آفت درختان (که معضل خشکی درختان کهن چهارباغ را تهدید می‌کند)، بازآفرینی کنیم.
سعید سهرابی با اشاره به از بین رفتن بخشی از مراکز فرهنگی و اجتماعی موجود در چهارباغ مانند نگارخانه، جواهرسازی، کتابخانه، قنادی، کافه تریا و سینما در محور چهارباغ، می‌گوید: جای همه این‌ها بدنه شرقی ایجاد شد که در عمل هیچ سودی ندارد اما اکنون در قالب طرح چهارباغ باید موضوعاتی از جمله فضای سبز شهری، مبلمان شهری، نورپردازی، پاتوق‌های شهری، صنایع دستی، تئاتر شهری، فروشگاه‌های با ارزش در نظر گرفت تا این محور تاریخی به خیابانی درجه اول تبدیل شود.
- تکلیف ۸۰ درصد محور چهارباغ روشن است
با وجود همه نگرانی‌ها، مسئولان میراث فرهنگی اطمینان می‌دهند در بیش از ۸۰ درصد محور چهارباغ عباسی بین جهان‌نما تا آمادگاه، تکلیف روشن است و تنها یک بخش تاریک اطلاعاتی وجود دارد که قرار است با کاوش‌های باستان شناسی، هیچ نقطه تاریک اطلاعاتی در چهارباغ تا آمادگاه وجود نداشته باشد.
- پیاده‌راه‌سازی چهارباغ نقطه ابهامی ندارد
محمد فیض- مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان:دو قسمت چهارباغ عباسی و چهارباغ بالا در عصر صفوی طراحی و اجرا شده و پیشینه تقریبی ساخت آن به سال ۱۰۰۰ هجری قمری (۱۵۹۱ میلادی) باز می‌گردد. چهارباغ پایین (چهارراه تختی تا دروازه دولت) در دوره پهلوی با همان طرح ساخته و به چهارباغ دوره صفوی افزوده شده است.
در حال حاضر پروژه کف‌سازی ضلع غربی پیاده‌رو چهارباغ پایین با اعتبار ۵/۶ میلیارد ریال در حال اجراست. به طور کلی پروژه پیاده‌راه‌سازی چهارباغ به صورت هماهنگ با میراث فرهنگی دنبال می‌شود و برای ادامه این پروژه هیچ مشکلی وجود ندارد، چراکه همه مراحل بر اساس مصوبات موجود درباره این طرح اجرا می‌شود، همه چیز شفاف و روشن است و هیچ نقطه تاریک یا ابهامی وجود ندارد. طرحی که هم‌اکنون در چهارباغ اجرا می‌شود، ساماندهی ضلع غربی است که به طول ۲۸۰ متر و عرض متوسط ۵ متر و با ۵/۶ میلیارد ریال اعتبار اولیه از همین ماه در دستور کار قرار گرفته و درست مطابق با مصوبات موجود درباره این پروژه در حال اجراست.
در واقع ایراداتی که به ناکافی بودن کاوش‌های باستان‌شناسی در مسیر این پروژه وارد بود مربوط به قسمت آمادگاه تا انقلاب بوده و به همین دلیل پروژه پیاده‌راه‌سازی تا قبل از خیابان آمادگاه در حال انجام است و در این قسمت نیاز به هیچ گونه توقف یا پیگیری نداریم. اقدامات انجام شده در ضلع غربی چهارباغ شامل خاکبرداری، تسطیح و ریگلاژ، نصب سنگ جدول، سنگفرش و موزائیک مسیر ویژه نابینایان و نیز اجرای مجدد تاسیسات شهری است که در حال حاضر ۶۵ متر از طول آن در حال اجراست. عملیات اجرایی این پروژه از شهریورماه آغاز شده و پیش‌بینی می‌شود پس از ۴ ماه به پایان برسد.
آرزوی ۵۰ ساله اصفهان
ناصر طاهری- کارشناس میراث فرهنگی اصفهان:نزدیک به پنج دهه است که طرح پیاده‌راه‌سازی چهارباغ به عنوان یک آرزو مطرح بوده است. در سال ۹۳ نیز که بسته شدن و پیاده‌راه‌سازی میدان امام(ره) مطرح شد، قرار بود این پیاده راه به چهارباغ و مرکز شهر وصل شود. در همه جای دنیا میدان‌های بزرگ و تاریخی شهرها جایگاه ویژه‌ای دارند و در میدان امام(ره) نیز انفجارهای فضایی مانند رفت و آمد اتوبوس‌های شهری و خودرو و موتورسیکلت‌ها، در شان این میدان ثبت شده در آثار جهانی نبود. پیاده‌راه‌سازی میدان امام(ره) نیز در ابتدا با مخالفت حوزه صنایع‌دستی و کسبه روبه‌رو شد اما امروز این افراد نیز آثار مثبتی مانند کاهش جرایم با موتور و تصادفات در این محور گردشگری را می‌بینند.
چون خیابان چهارباغ عباسی در فهرست آثار ملی ثبت شده، میراث فرهنگی بر آن نظارت کامل دارد. برای طرح‌هایی که در اماکن و محورهای تاریخی اجرا می‌شود باید مطالعات اجتماعی و تاریخی و فرهنگی مناسب انجام شود، برخی افراد غیرمتخصص سراغ مطالعه تاریخی و فرهنگی طرح چهارباغ را می‌گیرند در حالی که میراث فرهنگی در طرح چهارباغ، نظارت‌های سه نوبته متشکل از متخصصان مرمت‌گر، باستان‌شناس و طراح داشته است.
سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان بر اجرای دستی عملیات برداشت کف چهارباغ تاکید داشت و تا حد امکان این پروژه به صورت دستی انجام شد اما گاهی نیز از ماشین‌آلات سبک برای برداشت آسفالت‌های چندین ساله و با ضخامت ۴۰ سانتی‌متری کف استفاده شد. نکته‌ای که نباید فراموش شود این است که احیای چهارباغ، به معنای بازگرداندن این خیابان به محلی با همان ویژگی‌های گذشته‌اش، امکان‌پذیر نخواهد بود چراکه محور چهارباغ تا به امروز هم دست‌نخورده باقی نمانده است و از زیر آن شبکه آب با لوله‌هایی به قطر یک متر با قدمت ۷۰ سال می‌گذرد. محور میانی چهارباغ به دلیل وجود مادی مسقف و قدیمی نیز اهمیت دارد به همین دلیل، محور میانی سنگفرش نمی‌شود و فقط مسیرهای شرقی و غربی سنگفرش شده است.
بسیاری از عناصر بدنه چهارباغ فاقد ارزش است چراکه چهارباغ مربوط به دوره صفویه است اما نمادهایی از دوران پهلوی بر بدنه آن وجود دارد. در مجموع مداخله کالبدی در بدنه چهارباغ، اقدامی ناشایست است که میراث فرهنگی آن را تایید نمی‌کنیم. برای اجرای طرح در مناطق تاریخی شهر نباید بازه زمانی محدود و مشخصی در نظر گرفته شود چون آسیب‌هایی به دنبال دارد، همچنین حساسیت‌های کنونی درباره چهارباغ باعث شده که پروژه‌هایی در خور شهر تاریخی اصفهان اجرا شود.