امروز اول مهرماه زادروز محمدرضا شجریان خسرو آواز ایران است. او هم موسیقی‌دان است هم آهنگساز، هم خوشنویس و هم خواننده. شجریان در کارنامه هنری خود سروده شاعرانی چون حافظ، سعدی، مولانا، عطار، باباطاهر و خیام را دارد که با صدای گرم خود خوانده است. در برخی کنسرت‌ها و کارهای خود علاوه بر اشعار کلاسیک از اشعار نو شاعرانی چون سهراب سپهری، نیما یوشیج، فریدون مشیری، شفیعی کدکنی، مهدی اخوان ثالث و هوشنگ ابتهاج استفاده کرده‌است. ترانه‌ها و تصنیف‌هایی که شجریان خوانده در قالب کتاب‌هایی منتشر شده است و همچنین درباره زندگی هنری این هنرمند چندین کتاب نوشته شده است، در گزارشی که در ادامه می‌خوانید به این آثار پرداختیم.
«سروش مردم» یکی از کتاب‌هایی است که زندگی و اندیشه‌های محمدرضا شجریان را شامل می‌شود. این اثر به کوشش عرفان قانعی‌فرد جمع‌آوری شده و سال ۱۳۸۲ انتشارات دادار آن را منتشر کرده است.
«شور ترانه» نیز کتابی است که مهران حبیبی‌نژاد مطالب آن را گردآوری کرده است. این اثر مجموعه تصنیف‌ها و ترانه‌های محمدرضا شجریان به همراه شرح حال شاعران و آهنگسازان را در بر دارد و نشر اشاره سال ۱۳۹۶ چاپ پنجم آن را منتشر کرده است.
مهران حبیبی‌نژاد سال ۱۳۸۸ کتاب دیگری درباره محمدرضا شجریان گردآوری کرده و نام آن را «خسرو خوبان» گذاشته است که نشر شلفین آن را منتشرکرده است. این کتاب، شامل زندگی‌نامه «محمد رضا شجریان»، به همراه، گفت‌وگوها، نقد و نظرها و مقالاتی درباره این هنرمند موسیقی ایران و آثار گوناگون اوست. بخشی از این مجموعه نیز به گفت‌وگوها، مقالات، سخنرانی‌ها و نشست‌های پژوهشی شجریان و همچنین متن آوازها و تصنیف‌های او اختصاص دارد.
در کتاب «آوای آسمانی» نیز آوازها و تصانیف محمدرضا شجریان بر مبنای مجموعه آثار منتشر شده شرکت دل آواز جمع‌آوری شده است که این کار بر عهده محمود رستمی‌معز بود و نشر نیکان سال ۱۳۸۷ آن را منتشر کرده است. مبنای کار در این کتاب نه دیوان مکتوب شعرا، بلکه صورت ملفوظ اشعار بوده است و در تکرار برخی ابیات، جابه‌جایی برخی دیگر به ندرت تغییر در کلمه‌ای، شکل آوازی آن‌ها مد نظر بوده است. در این کتاب در ابتدای هر شعر آواز، ردیف‌های آوازی نه جزء به جزء بلکه به طور کلی ذکر شده است. همچنین گاه توصیفی کوتاه درباره شاعری خاص در زیرنویس کتاب آمده است. کتاب «آوای آسمانی» دربرگیرنده مجموعه آوازهای محمدرضا شجریان است که با استناد به دیوان برخی از شعرا سروده شده و بیش‌تر آن‌ها از سوی شرکت دل‌آواز به ثبت رسیده است. برخی از آثار استاد نیز به وسیله شرکت‌های دیگر به ثبت رسیده است که از آن جمله است: «دود عود»، «به یاد عارف»، «گلبانگ ۱ و ۲» و «در خیال».
«راز مانا» نیز دربرگیرنده دیدگاه‌ها، زندگی و آثار این هنرمند است که انتشارات گام نو سال ۱۳۸۴ آن را نشر داده است. این کتاب مصور، گفت‌وگویی است با استاد آواز ایران و در پایان، فهرستی از آثار وی از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۸ قرار دارد و تصاویری نیز از شجریان به چاپ رسیده است. تالیف این کتاب بر عهده محسن گودرزی بود.
«نغمه‌های سیاووش» متن آوازها و تصنیف‌های محمدرضا شجریان توسط محمد حکیمی‌کاخکی گردآوری و تدوین شده است. در این کتاب متن شعرها با تکرار جملات، شرح ردیف و دستگاه‌های آوازی ذکر شده است. همچنین در ابتدای هر صفحه و تصنیف مشخصات اثر اعم از نام آهنگساز، نام نوازنده، نام دستگاه آوازی و نام شاعر درج شده است. در ابتدای کتاب «نغمه‌های سیاووش» فهرستی از CD هایی که متن آن‌ها در کتاب نوشته شده، خلاصه محتوای هر نوار کاست و CD صوتی، فهرست الفبایی تصنیف‌ها و آوازهای کتاب، فهرست برنامه‌های گل‌های اجرا شده توسط استاد شجریان آورده شده است. در انتهای کتاب نیز فهرست اجراهای کتاب بر اساس نام شاعر و اسامی نوازندگان، آهنگسازان و ترانه‌سرایانی که نامشان در این کتاب آمده ذکر شده است. چاپ سوم این کتاب امسال از سوی نشر نی نگار منتشر شده و علی‌اصغر تیموری به توضیح و شرح ردیف و گوشه‌های آوازی پرداخته است.
«لطیفه نهانی» گزیده گفت‌وگوها و گفتارهای محمدرضا شجریان و نقد و نظرهایی درباره او و آثارش را شامل می‌شود؛ گردآورنده این اثر ذبیح‌الله حبیبی‌نژاد است و انتشارات موسسه فرهنگی- هنری ماهور سال ۱۳۸۳ آن را منتشر کرده است. این کتاب در ابتدا به زندگی و آثار محمدرضا شجریان پرداخته و در بخش‌های بعدی نیز گفت‌وگوهایی است با این هنرمند، معرفی سخنرانی‌ها و نشست‌های پژوهشی، شجریان در نگاه دیگران، دیگران در نگاه شجریان و نقد و نظرهایی درباره چند اثر استاد شجریان. همچنین کتاب «لطیفه نهانی» با عکس‌هایی از شجریان و نزدیکان وی همراه است.
«گنج بی‌رنج و میراث گرانبها: پژوهشی در آثار ماندگار استاد محمدرضا شجریان» را نیز سید علیرضا دربندی سال ۱۳۸۹ نوشته و نشر پیکان هم آن را چاپ کرد. نویسنده این کتاب را برای حفظ آثار شجریان نوشته است و شامل آثاری است که محمدرضا شجریان طی نیم‌قرن گذشته اجرا کرده است. دربندی در ابتدای کتاب، مختصری از زندگی هنری محمدرضا شجریان نوشته و سپس در نه فصل آثار وی را جمع‌آوری کرده است. فصل اول اجرای کنسرت‌ها، نوارها و سی‌دی‌هاست. فصل دوم به موسیقی ایرانی اختصاص دارد. فصل سوم اشاره‌ای به آثار مربوط به شرکت‌های نوار، رادیو و کنسرت‌های اولیه دارد؛ در فصل چهارم به آثار مربوط به محافل خصوصی با دوستان و نوازندگان پرداخته شده است و فصل‌های پنجم تا هشتم به آثار اجراشده در برنامه‌های گل‌های تازه، برگ سبز، گل‌های رنگارنگ و یک شاخه گل اختصاص دارد. متن ترانه‌ها و تصنیف‌های اجراشده این هنرمند هم در فصل آخر کتاب آورده شده است.
اثر دیگری که درباره این هنرمند و آثارش نوشته شده کتاب «هزار گلخانه» است که به کوشش کاظم مطلق، مهدی عابدینی و حمید جواهریان جمع‌آوری شده است. در این کتاب محتوای سخنان محمدرضا شجریان و مجموعه‌ای از دیدگاه‌های وی به صورت موضوعی فراهم آمده. مطالب کتاب برگرفته از نوشته‌ها، مصاحبه‌ها و سخنانی است که در جراید و دیگر وسایل ارتباط جمعی، آمده است. همچنین در این مجموعه بخشی از نوارهای رسمی منتشر شده شجریان، شامل اشعار آوازهای خوانده شده، به همراه معرفی ردیف‌ها و دستگاه‌های آوازی ذکر شده است. پایان کتاب هم تصاویری از شجریان و برخی هنرمندان موسیقی را شامل می‌شود. مجموعه «هزار گلخانه» را نشر فراگفت و آزادگرافیک سال ۱۳۸۳منتشر کرده‌اند.
چندین تن از نویسندگان شامل علی عبداللهی، ملیحه بهارلو، مهام میقانی، محمد درودگری، شایان حسین‌نژاد، مازیار عبایی، مجید قدیانی، علی معدنی‌پور، رضا رستمی، فرزاد فروتنی، نجمه حسینیان، هانیه علی‌اصغری، ندا هاشمی، پویا گویا، داوود فرقانی، صبا فرقانی و آرش معدنی‌پور کتابی را تحت عنوان «بیداد سکوت» منتشر کردند که شامل داستان‌هایی برای خسرو آواز ایران، محمدرضا شجریان است و نشر کتاب فانوس چاپ اول این اثر را سال ۱۳۹۶ و چاپ سوم را امسال منتشر کرده است.
منبع: خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)