آیین‌های این دوماه، قرن‌هاست جای ویژه‌ای در فرهنگ مردم کشورمان دارند و اصلاً واقعه‌ی عاشورا این دوماه را حال و هوایی دیگر بخشیده است. گویی قیصر امین‌پور، از زبان دلِ این مردم سروده است، آن‌جا که می‌گوید: «خوشا از دل نمِ اشکی فشاندن/ به آبی آتش دل را نشاندن/ خوشا زان عشق‌بازان یاد کردن/ زبان را زخمه‌ی فریادکردن/ خوشا از نی خوشا از سر سرودن/ خوشا نی‌نامه‌ای دیگر سرودن/ نوای نی نوایی آتشین است/ بگو از سر بگیرد، دل‌نشین است»
نوای نی در جان مردم، شعله‌ها برمی‌افروزد؛ چنان‌که انگار انبوهِ مردم به یاد حسین‌ع، نی‌نامه‌های خود را می‌سرایند. گروهی با شعر و داستان، بعضی‌ها با سینه‌زنی، دسته‌ای با نذرها و خدمت به مردم، بسیاری با زیارت و برخی... هریک به زبانی و روشی این واقعه را زنده نگه می‌دارند. در هرمنطقه و گاه هرشهر و روستای کشورمان نیز، مردم متناسب با ویژگی‌های منطقه‌شان، در این دوماه مراسم و فعالیت‌هایی را تدارک می‌بینند. البته با گذشت زمان در بسیاری از نقاط، مراسم ماه‌های محرم و صفر شبیه هم شده‌اند، اما هنوز هم در برخی مناطق و شهرها و روستاها مراسم عاشورا و اربعین حسینی‌ع به شکل خاص آن‌منطقه برگزار می‌شود. در آستانه‌ی اربعین حسینی‌ع، با کمک چند هم‌وطن، نگاهی می‌اندازیم به آداب و رسوم مرتبط به قیام امام حسین‌ع در دوماه محرم وصفر، در برخی نقاط کشور.
- ۵۰۰ سال تعزیه‌خوانی
برغان، حسینیه‌ی اعظم- البرز
مردم برغان، از میان مراسم گوناگون محرم و صفر، بیش‌تر به تعزیه‌خوانی اهمیت می‌دهند. حسینیه‌ی اعظم برغان مرکز مراسم این دو ماه است و معمولاً در دهه‌ی اول ماه محرم، گروه‌های مطرح کشور در آن‌جا به اجرای تعزیه می‌پردازند. این حسینیه بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارد و ظاهراً در دوره‌ی صفویه تأسیس شده است. هرسال علاوه بر اهالی برقان، عزادارانی از دیگر نقاط کشور و گاه بازدیدکنندگان خارجی هم میهمان مردم این منطقه، مراسم تعزیه‌خوانی و حسینیه‌ی قدیمی آن‌ها هستند. بنای حسینیه، دوم بهمن ۱۳۸۲ و تعزیه‌خوانی این حسینیه، ۲۳ خرداد ۱۳۹۱ به ثبت ملی رسیده است.
- عزاداری نشسته
بشاگرد(سردشت)- هرمزگان
در شهرستان بشاگرد، هرهیئت عزاداری (از هیئت‌های شهرها و روستاها) یک حسینیه و سقاخانه دارد. هرحسینیه هم یک بانی دارد که آن‌جا را اداره می‌کند. معمولاً اداره‌ی حسینیه دست یک خانواده است و موروثی نسل به نسل منتقل می‌شود. هرحسینیه یک عَلَم هم دارد و فرد مشخصی علم‌دار است و علم را حمل می‌کند.
در طول سال علم در سقاخانه می‌ماند و فقط بعد از ظهر روز ششم که شب هفتم محرم می‌شود و منسوب به حضرت ابوالفضل‌ع است، علم را از سقاخانه بیرون می‌آورند و تا شب عاشورا هیئت و علم را به حسینیه‌های دیگر شهرها و روستاها می‌برند و آن‌جا عزاداری می‌کنند. تعدادی از ذاکران همراه هیئت می‌روند و تعدادی هم می‌مانند تا از هیئت‌های دیگر که هم‌زمان به آن‌جا می‌آیند، پذیرایی کنند. یک هیئت نمی‌تواند دوسال پشت سر هم به یک مکان برود، مگر این‌که علم آن هیئت به حسینیه‌ی آن‌ها بیاید. البته شب عاشورا، علم باید حتماً به هیئت خودش برسد.
علم، چوبی گرد و صاف ۲۰۰ تا۲۵۰ سانتی‌متری است که پارچه‌های مرغوب و متبرک از بقاع متبرکه به دورش آویزان می‌شود و بالای چوب نماد پنجه‌ی دست، بسته می‌شود.
این علم بین مردم احترام زیادی دارد و بعد از سیزدهم ماه محرم، طی مراسم خاصی، فقط به‌دست بانی حسینیه و علم‌دار به داخل سقاخانه برده می‌شود.
- سینه‌زنی‌ِ سه‌سنگ
بهبهان- خوزستان
ویژگی بارز عزاداری ماه‌های محرم و صفر در بهبهان، سینه‌زنی مخصوص مردم آن‌جاست که به اسم سه‌سنگ ثبت ملی شده است. سینه‌زنی سه‌سنگ به این شکل اجرا می‌شود که افراد، نشسته بر روی زانو یا ایستاده، سه ضرب پشت‌سر هم سینه می‌زنند. مردم این منطقه، علاوه بر نذری‌های مرسوم، از غذاهای محلی مانند گِوینه و آش حُره یا کارده هم نذری می‌دهند.
- واحد، سینه‌زنی جنوبی‌ها
حاجی‌آباد- هرمزگان
اهالی حاجی‌آباد علاوه بر سینه‌زنی و زنجیرزنی مرسوم، سبک خاصی از سینه‌زنی به نام واحد دارند که در بسیاری از مناطق جنوب ایران رایج و مشهور است. در این سبک از سینه‌زنی، مردان دور هم حلقه می‌زنند و هرشخصی با دست چپ، کمر فردِ سمت چپی خود را می‌گیرد و با نوای نوحه‌خوان شروع به سینه‌زنی می‌کنند. در این بین، هرکسی که نذری داشته باشد، برای رواشدن حاجتش چند قدم، علم حضرت عباس‌ع را حرکت می‌دهد.
- توغ‌گردانی و سنج‌زنی
دامغان و روستای اعلاء- سمنان
در دامغان از روز پنجم محرم علم‌های کوچکی به نام توغ اطراف خانه‌ها دور می‌زنند و اگر خانه‌ای روضه‌ای داشته باشد در آن خانه می‌نشینند و عزاداری می‌کنند. گاهی هم یکی از اهالی به عزاداران در حد وسع خود کیک، شربت یا شیر می‌دهد. البته برای اربعین، حلیم بار می‌گذارند.
عزاداران دامغانی به سبک سینه دوره، سینه‌زنی می‌کنند؛ یعنی هرفرد دست سمت چپ خود را بر دوش فرد کناری قرار می‌دهد و به‌شکل دایره‌ای سینه‌زنی می‌کنند.
در روستای اعلاء (استان سمنان) مردم به‌جای سینه‌زنی یا زنجیرزنی، سنج‌زنی یا سنگ‌زنی می‌کنند. سنج دو قطعه چوب یا سنگ به اندازه‌ی کف دست است که یک ضرب یا سه ضرب بالای سر با نوای «حیدرعلی» و «یامظلوم حسین» آن‌ها را به هم می‌کوبند. سنج‌زنی روستای اعلاء، سال ۱۳۸۸ در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده است.
- پذیرایی از میهمانان
فیروزکوه- تهران
مردم فیروزکوه، اعتقاد زیادی به اطعام دیگران در ایام محرم و صفر دارند. این اعتقاد چنان است که در بعضی از روستاها، در ۱۰ روز اول ماه محرم، اجاقی در خانه‌ها روشن نمی‌شود، زیرا مسجد یا هیئت آن روستا در طول آن ۱۰ روز صبحانه، ناهار و شام اهالی را تدارک می‌بیند. علاوه بر این از هفتم ماه محرم، مردم شهر هرروز برای عزاداری به یک روستا و میهمان مردم آن روستا می‌شوند. مردم روستای مقصد درهای خانه‌های خود را برای ورود میهمانان باز می‌گذارند و حتی خودشان از میهمانان امام حسین‌ع می‌خواهند که وارد خانه‌ی آن‌ها شوند. هیچ‌کس در این‌روزها نمی‌تواند تعارف کند و به‌دلیل نداشتن آشنا به آن روستا نرود، چون تنها نکته‌ی مهم این است که در آن‌روزها کسی گرسنه نماند و از میهمانان امام حسین‌ع به بهترین شکل پذیرایی شود.
- سقاخوانی مردم هیرمند
هیرمند- سیستان و بلوچستان
در استان سیستان و بلوچستان، هم‌وطنان شیعه و سنی در کنار یک‌دیگر زندگی می‌کنند و هرکدام در ایام محرم آداب و رسوم خود را دارند.
شیعیان سیستان (که شامل چند شهر است)، در هرشهر آیینی دارند. آن‌ها برای نذری، بیش‌تر غذایی به‌نام غلور می‌پزند. غلور از بلغورگندم تهیه می‌شود و درکنارش خورشی با گوشت گاو یا گوسفند پخت می‌شود.
در شهر بنجار، نوعی تعزیه‌خوانی هم اجرا می‌شود. سقاخوانی نیز اوج ارادت مردم این منطقه به حضرت اباعبدالله‌ع را نشان می‌دهد.