در نگارش این مطلب، از مجموعه یادداشت‌هایم (به ویژه در استخراج نام فیلمها و سرنوشتشان) که پیش از این در مجله تاریخچه سینمای پس از انقلاب در همشهری آنلاین منتشر شده بود استفاده فراوان برده‌ام.
توقیف فیلم در سینمای ایران فراز و نشیب های فراوان داشته است. در چهار دهه اخیر فیلمهای زیادی با مهر توقیف روبرو شدند. آثاری که برخی از آنها با اکران یا عدم اکران‌شان هم خونی تازه به سینمای ایران تزریق نمی‌کردند اما همین خوردن مهر قرمز بر پیشانی‌شان؛ آنها را مورد توجه قرار داده بود. هرچه بود این آثار با تمکین قانون به انباری ها سپرده شدند. همانگونه که برخی از آنها با حمایت قانون دوباره رنگ پرده را دیدند.
توقیف فیلم خانه پدری بهانه‌ای شد تا به بررسی روند آثار سینمایی توقیفی یا تحریم شده و یا مورد هجمه قرار گرفته در این سالها بپردازیم. اول باید این سه مورد را توضیح دهم:
• فیلم توقیفی:
اثری است که یا به شورای پروانه نمایش وزارت ارشاد ارائه شده و موفق به اخذ پروانه برای اکران نشده است و یا اینکه از سوی این شورا دارای مجوز قانونی بوده و به اکران هم رسیده اما در نهایت بعد از یک یا چند روز اکران به دستور دادستانی یا با ریش سفیدی وزارت ارشاد نمایش فیلم متوقف شده است.
• فیلم تحریم شده:
این اصطلاح از سال ۱۳۹۱ و از سوی حوزه هنری باب شد. فهرست فیلمهای تحریم‌شده توسط حوزه هنری شامل فیلم‌هایی است که از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجوز ساخت و اکران دریافت‌کرده‌اند اما حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی آنها را یک‌جانبه تحریم نموده و از نمایش آنها در سینماهای زیرمجموعه خود –بیش از ۹۰ سینما که بخش قابل توجهی از سالن‌های سینمای کشور هستند– خودداری کرده‌است. این اتفاق پس از این رخ‌داد که در بهار سال ۱۳۹۱رئیس حوزه هنری اعلام کرد که این نهاد فیلمهای غیرارزشی، مسئله‌دار و فیلم‌هایی که از خطوط قرمز ردشده‌اند را مطابق تشخیص کارشناسان خود نمایش نخواهد داد.به گفته او، «فیلمهای مسئله‌دار به آن دسته از فیلم‌هایی اطلاق می‌شوند که در مسائل اخلاقی و عفت عمومی از خطوط قرمز تجاوز می‌کنند». این تحریم‌ها با سرباززدن از نمایش گشت ارشاد و زندگی خصوصی پیش از توقیف‌شدنشان آغاز شد.
- فیلم مورد هجمه:
به اثری عمدتا دارای مجوز و در حال اکران گفته می شود که یا محصول بدنه وزارت ارشاد است و یا محصول بدنه حوزه هنری و یا حتی سازمانهای مرتبط با بخشهای فرهنگی نیرهای نظامی و یا انتظامی، اما به سبب درخواست و شکل گیری نامه‌ها و بیانیه‌ها و شبنامه‌ها و سخنرانی‌ها و حتی حضور و تجمع اعتراضی در روبروی ساختمان‌های دولتی از اکران پایین کشیده می‌شوند. یا در نهایت نمایش شان به صورت بسیار محدود ادامه می یابد.
• تقابل و تعامل سازمان سینمایی و دادستانی
به نظر می رسد که در حوزه فرهنگ و هنر متولی قانونی هنوز دست و پایش گیر است. طبق قانون مجوز نمایش و اکران فیلم با شورای پروانه نمایش است. یعنی وزات ارشاد برمبنای قانونی اجازه انتشار یک اثر سینمایی را صادر می کند و باید پشت این امضایش بایستد.
از سویی استقلال قوا هم باعث می شود قوه قضائیه و دادستانی به به موضوع اکران ورود پیدا کنند. کما اینکه بارها و بارها شاهد این مهم بوده‌ایم. مناسب است که قانون مداری را در حوزه فرهنگ و هنر دستخوش سلیقه ها نکنیم. البته ندامتنامه اکران همیشه اجرا می‌شود. تهیه کننده و کارگردان و سینمادار فیلم "مجوزدار" اما حالا "ممنوعه" را پایین می‌کشند. اما به طور کلی بحران توقیف اثر روانی خود را بر جامعه و بر اهالی سینما خواهد گذاشت.
فهرست برخی فیلم‌هایی که یا هرگز مجوز اکران نگرفتند و یا پس از جرح و تعدیل و تدوین مجدد به نمایش درآمدند به تفکیک هر دهه را ببینید:
• فیلمهای دهه ۵۰
چریکه تارا محصول ۱۳۵۸ ساخته بهرام بیضایی: در این فیلم سوسن تسلیمی ایفای نقش نموده‌است. این فیلم در سال ۱۳۵۹ در جشنواره فیلم کن به نمایش درآمد ولی از نمایش آن در ایران به‌دلیل عدم همخوانی حجاب سوسن تسلیمی در فیلم با استاندارهای حجاب اسلامی در جمهوری اسلامی ممانعت به عمل آمد. نسخه سینمایی تئاتری به همین نام از بهرام بیضایی. این فیلم به دلیل خودداری کارگردان در نمایش پوشش حجاب برای زنان فیلم هرگز اکران عمومی نشد/ مستند تازه‌نفس‌ها محصول۱۳۵۸ ساخته کیانوش عیاری/ زنده‌باد… محصول۱۳۵۸ ساخته خسرو سینایی/ مسافر شب محصول ۱۳۵۹ ساخته منصور تهرانی/ گفت هرسه نفرشان محصول ۱۳۵۹ ساخته غلامعلی عرفان/ آقای هیروگلیف محصول ۱۳۵۹ ساخته غلامعلی عرفان/ انفجار محصول ۱۳۵۹ ساخته ساموئل خاچیکیان
• فیلمهای دهه ۶۰
میراث من جنون محصول ۱۳۶۰ ساخته مهدی فخیم‌زاده / بند محصول ۱۳۶۰ ساخته غلامحسین طاهری/ خط قرمز محصول ۱۳۶۰ ساخته مسعود کیمیایی: نخستین فیلم این کارگردان پس از انقلاب. این فیلم نیز به دلیل بدحجابی بازیگران مجوز اکران عمومی دریافت نکرد، اگرچه در نخستین جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۶۰ به نمایش درآمده بود./ مرگ یزدگرد محصول ۱۳۶۰ ساخته بهرام بیضایی: این فیلم در سال ۱۳۵۸ برای شبکه ۱ سیما ساخته شد، اما هنگام پخش با قوانین جدید روبرو گردید. این فیلم نیز در سال ۱۳۶۱ در جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد ولی اجازه اکران عمومی نیافت. علاوه بر پوشش بازیگران، اشکالات محتوایی به نمایشنامه آن نیز در این توقیف مؤثر بوده‌است./ حاجی واشینگتن محصول۱۳۶۱ ساخته علی حاتمی: این فیلم بعدها در اواخر دهه ۷۰ در سینماها به نمایش درآمد./ جعفرخان از فرنگ برگشته محصول ۱۳۶۶ ساخته علی حاتمی: فیلم را بیست دقیقه کوتاه کردند./ باشو، غریبه کوچک محصول ۱۳۶۴ ساخته بهرام بیضایی: این فیلم در سال ۱۳۶۹ پس از پنج سال توقیف بر پرده رفت. این فیلم سه دهه پس از ساخت در بهار ۱۳۹۴ هم دوباره اکران شد.
در مسلخ عشق محصول ۱۳۶۹ساخته کمال تبریزی: در مسلخ عشق در جشنواره فجر نمایش داده شد.در فیلم به عقب نشینی تانک های ارتش جمهوری اسلامی، اشاره ای شده بود، اما با اعتراض سازمان عقیدتی سیاسی ارتش، این فیلم توقیف شد و هیچگاه فرصت اکران نیافت. به گفته خود تبریزی، ظاهرا بهانه عقیدتی سیاسی ارتش، این بود که نمایش این فیلم، روحیه نیروهای ارتش را تضعیف می‌کند/ شب‌های زاینده‌رود محصول ۱۳۶۹ ساخته محسن مخملباف : به دلایل القای سرخوردگی ایثارگران، روابط آزاد جنسی و بی‌ثمری انقلاب توقیف شد.نوبت عاشقی محصول۱۳۶۹ ساخته محسن مخملباف: به دلایل ترویج سوسیالیسم جنسی / با اینکه در جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۶۹ شرکت داشت، توقیف شد و هرگز به نمایش عمومی در نیامد.
• فیلمهای دهه ۷۰
ناصرالدین‌شاه آکتور سینما محصول ۱۳۷۰ساخته محسن مخملباف: این فیلم در دهمین جشنواره فیلم فجر ۱۳۷۰ کاندیدای بهترین فیلم و بهترین کارگردانی شد. بعد از تدوین مجدد و حذف برخی صحنه ها به اکران رسید./ بانو محصول ۱۳۷۰ ساخته داریوش مهرجویی: فیلم در جشنواره دهم فیلم فجر به نمایش درآمد و تحسین بسیاری از منتقدان را برانگیخت، ولی به خاطر برخی سوء برداشت‌ها امکان نمایشش فراهم نیامد تا این که در سال ۱۳۷۷ (یعنی هفت هشت سال پس از تولید) رفع توقیف شد و به اکران عمومی رسید./ آشیانه محصول ۱۳۷۲ ساخته اسماعیل براری: دومین فیلم سینمایی کارگردان و محصول شبکه دوم تلویزیون ایران است که در سال۱۳۷۰ به دلیل سوژه عشق، مهر توقیف خورد و قبل از نمایش آرشیو شد.
آدم‌برفی محصول ۱۳۷۳ ساخته داود میرباقری: این فیلم به مدت سه سال توقیف بود و در سال ۱۳۷۶ اکران شد./ دیدار محصول۱۳۷۳ ساخته محمدرضا هنرمند: پس از چند سال توقیف اکران شد./ خلع سلاح محصول ۱۳۷۳ ساخته علیرضا داوودنژاد: فقط یک بار در جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و سپس در بلاتکلیفی محض امکان اکران را پیدا نکرد./ تحفه هند محصول ۱۳۷۴ محمدرضا زهتابی: فیلم دچار حاشیه شد و توقیف گردید. جالب اینکه بعدها این فیلم از تلویزیون نمایش داده شد./ دایره محصول ۱۳۷۸ ساخته جعفر پناهی: فیلم با کسب پروانه ساخت ساخته شد ولی پس از پایان مراحل تولید و ارائه برای دریافت پروانه نمایش در سال ۱۳۸۰ توقیف شد. دایره در سال ۸۰ یک نوبت نمایش خصوصی در سینما سپیده داشت./ نیمه پنهان محصول ۱۳۷۹ ساخته تهمینه میلانی: فیلم بعد ها به نمایش درآمد./ سفره ایرانی محصول ۱۳۷۹ ساخته کیانوش عیاری: این فیلم در بیستمین جشنواره فیلم فجر روی پرده رفت.
• فیلمهای دهه ۸۰
کویر مرگ محصول ۱۳۸۰ ساخته اسماعیل براری/ مه‌بانو محصول ۱۳۸۰ ساخته مجید بهشتی: براساس رمان بافته‌های رنج نوشته علیمحمد افغانی، ساخته شد و در سال ۱۳۸۰پروانه اکران دریافت کرد؛ ولی صدا وسیما تهیه‌کننده اثر از اکران فیلم خوداری کرد./ ده محصول ۱۳۸۰ ساخته عباس کیارستمی: این فیلم در ایران مجوز پخش نگرفت و به روی پرده نرفت. عباس کیارستمی کارگردان فیلم در این خصوص گفت: « با توجه به اینکه ۱۰، فیلم کم هزینه ای بود و به صورت دیجیتال ساخته شد، من چندان از نظر اقتصادی ضرر نکردم. هر چند که وقت زیادی صرف ساختش کردم»./ خانه‌ای روی آب محصول ۱۳۸۰ ساخته بهمن فرمان‌آرا: سرانجام اکران شد./ رأی مخفی محصول ۱۳۸۰ ساخته بابک پیامی/ رأی باز محصول ۱۳۸۱ ساخته مهدی نوربخش :در جشنواره بیست و دوم فیلم فجر به نمایش درآمد، فیلم مجوز نمایش در محیط‌های فرهنگی را هم دارد، اما مجوز نمایش عمومی با عنوان پایین‌بودن کیفیت تصویری صادر نشده‌است. البته این دلایل در حالی عنوان می‌شود که بر اساس گفته مهدی نوربخش به نظر میرسد بیشتر مضمون فیلم مانع صدور مجوز است.
ابجد محصول ۱۳۸۱ ساخته ابوالفضل جلیلی: ابجد را تلویزیون ایران تولید کرده و خودش هم از نمایش عمومی آن جلوگیری کرده‌است./ سکوت میان دو فکر محصول ۱۳۸۲ ساخته بابک پیامی/ مارمولک محصول ۱۳۸۲ ساخته کمال تبریزی: اگرچه در روزهای ابتدایی اکران به سبب واکنشهای شدید بیم توقیف فیلم میرفت اما پس از فروکش کردن هجمهها اکران فیلم ادامه یافت./ خواب تلخ محصول۱۳۸۲ ساخته محسن امیریوسفی:این فیلم با اینکه موفق به دریافت پروانه نمایش شد، تنها اکران محدودی در شهر محل فیلمبرداری داشت، و پس از آن به دلیل مضمون جنجال‌برانگیزش توقیف شد. این فیلم در تاریخ ۲ آذر ۱۳۹۴ در سینماهای بخش هنر و تجربه ایران اکران شد./ جزیره آهنی محصول ۱۳۸۲ساخته محمد رسول‌اف: با کسب پروانه ساخت تولید شد و پس از پایان یافتن مراحل تولید، ابتدا برای حضور در جشنواره کن مجوز نمایش بین‌المللی را به دست آورد و سپس اواسط تابستان ۸۴ پروانه نمایش عمومی کسب کرد. اما نمایش فیلم در تهران، حتی در حد نمایش خصوصی هم با مشکلاتی روبروست که کارگردان فیلم، آن را ناشی از اعمال نظر فارابی به عنوان یکی از صاحبان حقوق فیلم می‌داند.
طلای سرخ محصول ۱۳۸۲ ساخته جعفر پناهی: فیلم از نگاه مسئولان اداره نظارت در سال ۸۲، مشکل مضمونی نداشته‌است. شورای صدور پروانه نمایش، دادن پروانه را به حذف حدود سه دقیقه از فیلم مشروط کرده که پذیرفته‌نشدن این شرط از سوی جعفر پناهی، کارگردان، طلای سرخ را در میان فیلم‌هایی که امکان نمایش عمومی ندارند قرار داده‌است./ وقت چیدن گردوها محصول ۱۳۸۲ ساخته ایرج امامی/ به رنگ ارغوان محصول ۱۳۸۳ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا: به دلیل شکایت وزارت اطلاعات، در برنامه جشنواره فجر سال ۱۳۸۳ خارج شد و پس از ۵ سال توقیف در جشنواره فجر سال ۱۳۸۸ شرکت کرد و پس از آن به اکران عمومی درآمد./ آفساید محصول ۱۳۸۴ ساخته جعفر پناهی: این فیلم با اینکه در سال ۱۳۸۴ در جشنواره فجر شرکت کرد، اما به دلیل سوژه حساسیت‌برانگیز آن یعنی زیرسوال بردن ممنوعیت ورود زنان به ورزشگاه‌ها، موفق به دریافت پروانه نمایش نشد و از اکران دور ماند.
چند کیلو خرما برای مراسم تدفین ۱۳۸۴ سامان سالور /سفر به هیدالو محصول ۱۳۸۴ ساخته مجتبی راعی / نسل جادویی محصول ۱۳۸۴ ساخته ایرج کریمی/ فصل ممنوعه محصول۱۳۸۴ ساخته فریبرز کامکاری / نیوه‌مانگ محصول۱۳۸۵ ساخته بهمن قبادی /آبادان محصول ۱۳۸۵ ساخته مانی حقیقی: اداره نظارت و ارزشیابی در آن دوره این‌طور تشخیص داد که پس از صدور مجوز، فیلم در نمایش عمومی با واکنش‌هایی دردسرساز روبرو خواهد شد. بخش‌هایی از فیلم که در شهرک وزارت دفاع می‌گذرد بیش از سایر بخش‌ها مانع صدور مجوز شده‌است./ نقاب محصول۱۳۸۶ ساخته کاظم راست گفتار /سنتوری محصول۱۳۸۶ساخته داریوش مهرجویی /صد سال به این سالها محصول۱۳۸۶ ساخته سامان مقدم /تسویه‌حساب محصول ۱۳۸۶ ساخته تهمینه میلانی / شکارچی محصول۱۳۸۷ ساخته رفیع پیتز/ دویدن در میان ابرها محصول ۱۳۸۷ ساخته امین فرج‌پور: این فیلم که در جشنواره فجر سال ۱۳۸۸ جایزه فیلمنامه و کارگردانی را در آثار اول به دست آورد از آن سال به این سو نتوانسته مجوز اکران بگیرد دویدن در میان ابرها حتی مجوز نمایش در گروه هنر و تجربه و نمایش ویدیوئی نیز نداشته‌است.
ترانه تنهایی تهران محصول۱۳۸۷ ساخته سامان سالور/ خستگی محصول ۱۳۸۷ ساخته بهمن معتمدیان / باد ما را خواهد برد محصول ۱۳۸۸ ساخته عباس کیارستمی :با وجود دریافت پروانه نمایش هرگز امکان اکران عمومی را پیدا نکرد./ زمهریر محصول۱۳۸۸ ساخته علی روئین‌تن/ کسی از گربه‌های ایرانی خبر نداره محصول۱۳۸۸ساخته بهمن قبادی / زیر آب محصول۱۳۸۸ ساخته سپیده فارسی / به امید دیدارمحصول ۱۳۸۹ ساخته محمد رسول‌اف / اوریون محصول ۱۳۸۹ ساخته علی زمانی عصمتی / نزدیک‌تر از آشنا محصول ۱۳۸۹ ساخته رضا سرکانیان / گزارش یک جشن محصول۱۳۸۹ ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا: با موضوع حوادث انتخابات سال ۱۳۸۸ / با اینکه در جشنواره فجر سال ۸۹ شرکت داشت، ولی بعد از آن توسط سازمان سینمایی توقیف شد و هیچگاه در سینماها اکران نشد و حتی نمایش ویدیوئی نیز نداشته‌است.
پریناز محصول۱۳۸۹ ساخته بهرام بهرامیان: دلیل توقیف کاراکتر اصلی فیلم با بازی فاطمه معتمدآریا بود. شورای پروانه نمایش دولت دهم، نمایش چهره زن مؤمن و متدین که دارای وسواس‌های فکری و اختلالات شخصیتی است را رد کرد و اعلام کرده بود چنین تصویری امکان نمایش در سینماها را ندارد. این فیلم سرانجام با تغییرات و حذفیات بخش‌هایی از آن در شهریور ۱۳۹۶ در گروه هنر و تجربه اکران شد./ خیابان‌های آرام محصول ۱۳۸۹ساخته کمال تبریزی / خانه پدری محصول ۱۳۸۹ساخته کیانوش عیاری :این فیلم پس از ۳ سال توقیف در جشنواره فجر ۳۲ در سال ۱۳۹۲ و روزهای چهارم و پنجم دی‌ماه ۱۳۹۳ در سینماهای هنر و تجربه در پردیس سینمایی کوروش به نمایش درآمد اما پس از آن نمایش فیلم متوقف شد و هرگز اکران گسترده نشد.آبان ۹۸ پس از ۴ روز اکران دوباره توقیف شد.
• فیلمهای دهه ۹۰
زندگی خصوصی ۱۳۹۰ محمدحسین فرح‌بخش / خرس ۱۳۹۰ خسرو معصومی / آینه شمعدون ۱۳۹۱ بهرام بهرامیان: این فیلم در میانه فیلمبرداری به علت مغایرت فیلمنامه با فیلمنامه مصوب وزارت ارشاد از سوی معاونت نظارت ارزشیابی توقیف شد./ یک خانواده محترم ۱۳۹۱ مسعود بخشی / این یک رویاست ۱۳۹۱ محمود غفاری / رستاخیز۱۳۹۱ احمدرضا درویش: همان سال ۹۱ بر روی پرده سینما رفت ولی پس از گذشت دقایقی از پخش آن به دلیل نمایش چهره حضرت عباس و افراد بنی هاشم برخی مراجع و علمای شیعه اعتراض کردند و توقیف اکران شد/ آشغال‌های دوست‌داشتنی ۱۳۹۱ محسن امیریوسفی : به دلیل موضوع فیلم که در مورد حوادث سال ۱۳۸۸ است به مدت ۶ سال توقیف بود و سرانجام در زمستان ۱۳۹۷ اکران شد./ گشت ارشاد ۱۳۹۱ سعید سهیلی: به اکران رسید/ زندگی خصوصی ۱۳۹۱ محمدحسین فرح‌بخش / شیفتگی ۱۳۹۲علی زمانی عصمتی / عصبانی نیستم! ۱۳۹۲ رضا درمیشیان: به دلیل موضوع فیلم که در مورد حوادث سال ۱۳۸۸ است توقیف شد و بعد از ۶ سال در اردیبهشت ۱۳۹۷ اکران شد.
مهمونی کامی ۱۳۹۲ علی احمدزاده: به دلیل آنچه از سوی مسئولان بدحجابی بازیگران زن خوانده می‌شود توقیف شد./ پرده بسته ۱۳۹۲ جعفر پناهی / دستنوشته‌ها نمی‌سوزند ۱۳۹۲ محمد رسول‌اف / تاکسی ۱۳۹۳ جعفر پناهی/ منشی مخصوص من ۱۳۹۳ صالح دلدم علی‌رغم دریافت پروانه نمایش توقیف شد./ نوشتن بر شهر ۱۳۹۴ کیوان کریمی/ پنجاه کیلو آلبالو مانی حقیقی ۱۳۹۵: سرانجام اکران شد / کاناپه ۱۳۹۵ کیانوش عیاری/ ارادتمند؛ نازنین بهاره تینا ۱۳۹۵عبدالرضا کاهانی / لرد ۱۳۹۵ محمد رسول‌اف / رحمان ۱۴۰۰ ۱۳۹۷ منوچهر هادی: در نوروز ۱۳۹۸ اکران شد و توانست رکورد بیشترین حضور تماشاگر در یک روز و بیشترین فروش روزانه را بشکند؛ ولی پس از حدود ۲۰ روز به دلیل اکران نسخه بدون مجوز در برخی سینماها توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توقیف شد.
در این ۴۰ سال برخی از این آثار در انباری‌ها به خاک سرد سپرده شدند و برخی رنگ اکران و پرده را با حواشی و جرح و تعدیل سرانجام به خود دیدند. قانون می‌گوید وقتی فیلمی از شورای پروانه نمایش مجوز اکران گرفت باید حمایت شود و طبق ضوابط شورای عالی اکران به نمایش در بیاید. با اینهمه بسیاری از فیلمها یا با پروانه یا بدون آن در محاق توقیف رفتند. به نظر میرسد که در حوزه فرهنگ و هنر متولی قانونی هنوز دست و پایش گیر است. طبق قانون مجوز نمایش و اکران فیلم با شورای پروانه نمایش است. یعنی وزات ارشاد برمبنای قانونی اجازه انتشار یک اثر سینمایی را صادر می کند و باید پشت این امضایش بایستد. از سویی استقلال قوا هم باعث می‌شود قوه قضائیه و دادستانی به به موضوع اکران ورود پیدا کنند. کما اینکه بارها و بارها شاهد این مهم بوده‌ایم. مناسب است که قانون‌مداری را در حوزه فرهنگ و هنر دستخوش سلیقه ها نکنیم.