همشهری‌آنلاین -علی خوشتراش: امکان ندارد روزی یکی از رسانه‌های محلی خبری یا گزارشی درباره این پدیده مخرب زیست محیطی منتشر نکند. این مساله آن‌قدر گسترش یافته که پای بیشتر رسانه‌های کشور را به این موضوع باز کرده‌است و آنها هم پیگیر راهی برای باز کردن کلاف سردرگم مدیریت پسماند این استان شمالی هستند.
گیلان دومین استان پرجمعیت شمال ایران پس از مازندران است و کلانشهر رشت با داشتن ۴۶ درصد جمعیت کل استان، پرجمعیت‌ترین شهر شمال کشور و یازدهمین شهر پرجمعیت ایران است. با این وجود گیلان به‌دلیل رشد جمعیت بالا و توسعه نامتوازن با مشکلات عدیده ای روبه‌روست. یکی از این مشکلات مربوط به حوزه پسماند است. تولید بالاتر از میانگین جهانی زباله در این استان از یک سو و ناکارآمدی سیستم مدیریت پسماند از سوی دیگر موجب شده است تا گیلان باچالش زباله همراه باشد و سایت دفن زباله سراوان رشت اکنون یکی از بحرانی‌ترین نقاط کشور در این رابطه باشد.
نبود آمار وبرنامه مدون
اگرچه خبرهای گوناگونی دراین رابطه منتشر می‌شود، اما باید اذعان داشت که آمار دقیقی درخصوص وضعیت پسماند گیلان وجود ندارد و این مساله هم تحت تاثیر نبود برنامه منظم و مدون درخصوص مدیریت، نبود نگاه آماری بین مدیران ذی ربط، نبود ضابطه در تعیین و ایجاد دفنگاه‌های زباله و همچنین موازی‌کاری در جمع‌آوری پسماند در این استان است. بر همین اساس نیز تاکنون برنامه‌های دستگاه‌های دست اندر کار به نتیجه نرسیده است، برنامه‌هایی که اغلب آنها درانتظار بودجه و اعتبارات لازم‌اند.
آهنگ کند مدیریت اعم از برنامه تفکیک و ایجاد کارخانه‌های زباله‌سوز و ریجکت زباله از یک سو و تولید سرسام‌آور زباله از سوی دیگر موجب شده تا هر روز شاهد انتشار اخبار نگران‌کننده و استرس‌زا در این رابطه باشیم. مساله‌ای که رئیس سازمان محیط زیست یعنی «عیسی کلانتری» را هم سال گذشته در سفری که به شمال کشور داشت گفت: «پسماند در حال ویران کردن شمال».
این اظهارنظر کلانتری در جلسه‌ای رسمی مطرح شده بود و بازتاب رسانه‌ای بالایی نیز داشت. یکی دیگر از اظهارنظرهای مطرح شده -که ربط مستقیمی با ضعف مدیریت پسماند داشت- مربوط به بودجه ۳/۱ میلیارد دلاری‌ای بود که به گفته رئیس سازمان محیط زیست، این بودجه در هیات دولت برای حل مشکل پسماند استانهای شمالی تصویب شد و در اختیار مجلس قرار گرفت تا قوه مقننه نیز آن را تایید کند، اما به دلیل پیگیری نکردن نمایندگان استانهای شمالی این بودجه در مسیر دیگری قرار گرفت تا برای اموری دیگر هزینه شود. در این جلسه همچنین به موضوع پسماند گیلان اشاره شد و توقع تولید برق از آن، امری غیرکارشناسی و غیراقتصادی قلمداد و رطوبت بالای آب و هوای این استان دلیل اصلی ناکارآمدی این طرح مطرح شد.
به گفته رئیس سازمان محیط زیست، درمناطق با شرایط آب وهوایی خشک، تولید هر کیلووات برق از پسماند، ساعتی ۴۰۰ تا ۵۰۰ تومان هزینه دربر دارد، اما در شمال چون رطوبت دارد این هزینه به هزار تومان می‌رسد.
زوال تدریجی گیلان
آخرین آمار سازمان دهیاری‌ها و شهرداری‌های کشور نشان می‌دهد ایرانی‌ها سالانه حدود ۲۰ میلیون تن زباله تولید می‌کنند. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی متوسط تولید زباله در جهان روزانه ۳۰۰ گرم است و براساس آمارهای ارائه شده از سوی وزارت کشور، ایرانی‌ها روزانه ۷۵۰ گرم زباله تولید می‌کنند. این آمار وقتی در کنار آمار جهانی قرار می‌گیرد نشان می‌دهد که مردم ما بیش از سایر ملت‌های دنیا زباله تولید می‌کنند و این یعنی فاجعه. با این وجود جز با ایجاد یک برنامه‌ریزی منسجم و هدفمند و توسعه نظام جامع، نمی‌توان این غول کثیف را مهار کرد.
همه شهرهای استان درگیر معضل پسماند
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات استانهای شمالی نداشتن زمین برای مراکز دفن زباله است و بزرگ‌ترین مرکز دفن شمال کشور، سراوان رشت است که ۱۳ هکتار مساحت دارد.
براساس همین نسبت، «سجاد حسینی» رئیس یکی از فعال‌ترین مراکز بازیافت زباله این استان که ۱۱ شهرداری گیلان، سهامدار آن هستند در گفت‌وگو با همشهری‌آنلاین اعلام کرد که روزانه به‌طور متوسط ۲ هزار تن زباله در مراکز رسمی و غیررسمی دفن زباله این استان دفن و ۸۰۰ تن از این میزان زباله، فقط وارد سایت زباله سراوان در رشت می‌شود.
به گفته حسینی، سایت‌های دفن زباله رسمی بزرگ و کوچک در شهرهای مختلف مانند آستارا، تالش، ماسال، رشت، بندر انزلی، رودبار، منجیل، کیاشهر، لاهیجان، لنگرود، رودسر، کلاچای، املش و چابکسر قرار دارند که اغلب آنها در مناطق جنگلی و برخی در ساحل دریا و یکی هم در تالاب بوجاق واقع شده اند و به جز رودخانه سفید رود همه رودخانه استان را به صورت مستقیم در گیر آلودگی کردهاند. همچنین عنوان شده است که روزانه ۲ هزارتن در گیلان زباله تولید می شود که درصورت به ۶۰ درصد رسیدن مواد آلی آن از هرتن ۵۰ لیتر شیرابه تولید خواهد شد که این میزان در روزهای بارانی افزایش خواهد یافت. با این توصیف می توان برآورد کرد که روزانه ۱۰۰ هزار لیتر شیرابه درگیلان تولید می شود که این آمار نشان از یک فاجعه زیست محیطی دارد.
البته حسینی عنوان کرد که به دلیل کاهش قدرت خرید مردم به دلیل تورم و گرانی ها، میزان تولید زباله در استان کاهش یافته است.
خودنمایی کوه ۹۰ متری زباله در سراوان
وجود کوهی ۹۰ متری از زباله در سراوان و روانه شدن شیرابه از این زباله‌ها ضمن این‌که باعث آلوده شدن سفره‌های آبی زیر زمینی می‌شود، در خوراک دام‌ها، مزارع برنج و باغ‌های میوه نیر تاثیر مخرب خواهد داشت. جنگل‌های سراوان رشت، از جاذبه‌های دیدنی گیلان با پوشش گیاهی انبوه و درختان سربه فلک کشیده با دریاچه پوشیده شده از چمن یکی از مناطق تفریحی و توریستی است که متاسفانه در چند دهه تبدیل به محلی برای تخیله زباله شهری شده است. وجود شیرابه‌ها ناشی از زباله‌ها بوی تعفن عجیبی در فضا به وجود آورده؛ به طوری موجب نارضایت اهالی این منطقه شده است.
به گفته «حسین بهمنش» مسئول بسیج اساتید گیلان، زباله‌های سراوان آسیب جدی به محیط زیست رشت می‌زنند معضل زیست محیطی مرکز دفن زباله سراوان به یک معضل اجتماعی تبدیل شده است و حل آن نیاز به دیتاهای تخصصی دارد. در حال حاضر در بحث پسماند بیشترین مشکل زیست محیطی مربوط به دفنگاه زباله سراوان است که از سال ۶۳ تاکنون در این مرکز زباله تلمبار شده است.
روزانه در حالت عادی ۴ لیتر شیرابه در ثانیه تولید می‌شود که این شیرابه‌ها از محل رودخانه پایین دست به تالاب به و دریا می‌رسد.
به گفته کلانتری، حجم بالای زباله‌ها و ورود شیرابه به رودخانه‌ها سبب شده که ۲۰ کیلومتر پایانی تمام رودخانه‌های منتهی به دریای خزر شرایط بحرانی زیستی داشته باشند.
همچنین به گفته، «قربانعلی محمدپور»، مدیر کل حفاظت محیط زیست گیلان منطقه سراوان از دهه ۶۰ تاکنون به عنوان محل دفن زباله چند شهر اقماری در نظر گرفته شده است. اصل قضیه این است که مشکل دفن زباله در این منطقه وجود دارد و قابل انکار نیست. زباله در حال پوشاندن گیلان است و بحث سوء مدیریت زباله در این استان به معضل اجتماعی و امنیتی تبدیل می‌شود و اگر برای این معضل برنامه و راه کاری نداشته باشیم در آینده نه چندان دور ساکنین گیلان باید این استان را ترک کنند و به منطقه دیگر مهاجرت کنند.
البته این مسئول از حوزه سراوان فراتر رفته و گفت در دیگر مراکز دفن زباله گیلان همچنان با مشکل دفن غیراصولی زباله مواجه‌ایم که که سوء مدیریت در آنها کاملا احساس می‌شود.
نقاط پرخطر
همانطور که گفته شد ۲۹ مرکز رسمی و غیررسمی دفن زباله در گیلان وجود دارد که به گفته «احسان‌الله شکری»، رئیس اداره پایش محیط‌زیست گیلان، مراکز دفن زباله رشت و لاهیجان بدترین وضعیت را بین مراکز دفن زباله استان دارند زیرا شیرابه جایگاه دفن زباله سراوان علاوه بر رودخانه‌های رشت، تالاب انزلی را هم آلوده می‌کند و شیرابه‌های جایگاه مرکز دفن لاهیجان اراضی کشاورزی اطراف آن را مورد تهدید قرار می‌دهد.
محل دفع زباله در آستارا
به اذعان مسئولان شهر بندری آستارا، محل دفن زباله در نوار ساحلی این شهرستان به تهدید بزرگ زیست محیطی تبدیل شده است. این شهر بندری ۹۱ هزار نفر جمعیت دارد. تولید زباله در این شهرستان بالاتر از استاندارد جهانی است. البته این شهرستان از مساله دیگری در خصوص پسماند رنج می‌برد، زیرا تعدادی از افراد سودجو به خاطر کاهش زمان و هزینه حمل و نقل، نخاله و پسماند خانگی را در رودخانه ها و جاده ها تخلیه می‌کنند.
جنگل کیاشهر در محاصره زباله‌ها
بندر کیاشهر، در فاصله ۱۷ کیلومتری آستانه اشرفیه و ۵۰ کیلومتری رشت قرار دارد. این شهر بندری دارای پتانسیل بالای محیط زیستی و گردشگری است، اما انباشت زباله در بخش جنگل های ساحلی این شهر همه این زیبایی ها را تهدید می کند. انباشت زباله در این منطقه نه تنها نفس جنگل را به شماره انداخته بلکه تهدیدی جدی علیه بهداشت عمومی و سلامت مردم شده است.
تموشل لاهیجان فاجعه‌آمیزتر از سراوان
حدود ۳۰ سال است که زباله‌های شهرستان‌های لاهیجان و سیاهکل درمنطقه جنگلی روستای تموشل لاهیجان دفن می شود. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان این سایت بعد از سراوان، بحرانی‌ترین نقطه استان دراین رابطه است.
اززمان تعیین جنگل تموشل برای دفن زباله‌ها مردم روستاهای هم‌جوار منطقه تموشل از بوی بد و آسیب‌های زیست‌محیطی حاصل از دپوی زباله در این منطقه رنج می‌برند.
به گفته مسئولان محلی در منطقه تموشل لاهیجان روزانه حدود ۲۰۰ تن زباله در آن دپو می‌شود که زندگی انسان و سایر جانوران و پوشش گیاهی را هدف قرار داده و تهدید می‌کند.
لنگرود و رودسر درگیر با کلاف سردرگم مدیریت پسماند
شهرستان‌های لنگرود و رودسر به عنوان شرقی ترین شهرهای گیلان هم سال هاست که با مشکل مدیریت پسماند روبه رو هستند.
در لنگرود زباله‌ها ابتدا در محوطه تالاب شهری لنگرود ریخته و سپس به سایت دفن زباله منطقه جنگلی روستای آلمان لنگه منتقل می‌شوند. البته تا پیش از جانمایی این سایت جنگلی، همه زباله‌های این شهرستان در دل تالاب کیاکلایه دفن می شدند.
در رودسر هم وضعیت اسفبارتر است، زیرا جانمایی مناسبی برای دفن زباله این شهرستان انجام نشده‌بود. بر همین اساس هم مدیریت پسماند در این شهرستان سرگردان‌تر از دیگر شهرهای گیلان است.
نابودی طبیعت
دیگر کسی شک ندارد که چشم‌اندازهای گیلان در خطر تهدید پسماندها قرار گرفته و حاشیه رودخانه‌ها، کنار جاده‌ها، مراتع و چمنزارها راحت‌ترین راه برای دفع غیرمسئولانه زباله‌ها هستند. بیش از ۴۰ رودخانه استان گیلان عملاً به لجنکشی برای حمل فاضلاب ها به تالاب‌ها و دریای خزر درآمده و به کانال مرگ موجودات تبدیل شده‌اند.
زباله‌های انباشت شده در حاشیه رودخانه‌ها و رهاسازی غیرمسئولانه زباله ها در طبیعت سرسبز، علاوه بر این‌که آب های سطحی و زیرسطحی گیلان را در معرض خطر آلودگی قرار داده‌اند، خطر بازگشت بسیاری از مواد خطرناک و بیماری زا از طریق چرخه غذایی به بدن انسان را هم فراهم ساخته است.
تا ۳ سال پیش، کنترلی در خصوص شیرابه زباله ها وجود نداشت، تفکیک از مبدأ چندان مورد توجه نبود ولی اکنون تقریبا در همه شهرها، تفکیک زباله از مبدأ شکلی عملی به خود گرفته است.
البته این سطح آموزشی فقط صورت مساله را پاک خواهد کرد، به عنوان مثال ما شاهد فعالیت گروهای مردم نهاد در رابطه با جمع‌آوری زباله‌ها در نقاط مختلف طبیعت هستیم و این کار بسیار نیکو و پسندیده است، اما آنچه این فعالیت‌ها را بی‌نتیجه می‌گذارد خروجی آنهاست، زیرا این دست از زباله‌ها نیز سر از سایت‌های دفن زباله در می‌آورند که خود همچنان در حال نابودسازی تدریجی طبیعت‌اند.