این مشکل امسال نیز بروز کرد و بانک مرکزی و شبکه بانکی با اقدامات عاجل و مقطعی همچون افزایش عرضه اسکناس و سرعت بخشیدن به رساندن اسکناس به شعب در طول روز، سعی در حل این مشکل کردند.
تجربه سایر کشورها نشان می‌دهد که بهینه‌ترین راه برای حل مشکل کمبود اسکناس یا به عبارت صحیح‌تر تقاضای بیش از حد اسکناس، گسترش بانکداری الکترونیک است. امری که سال‌ها در ایران حرکت لاک‌پشتی داشت اما طی یک سال اخیر سرعت چند برابری یافته و زیربناهای آن به‌طور چشمگیری توسعه یافته است.
ولی به چشم آمدن اقدامات توسعه‌ای اخیر در عرصه بانکداری الکترونیک نیازمند فرصتی چندماهه است و مردم فعلاً از شلوغی شعب بانک‌ها و کمبود اسکناس گلایه‌مند و از پاسخ ندادن گهگاهی خودپردازها ناراضی هستند.
در سال‌های اخیر، صف‌های طولانی پشت شعب بانک‌ها در هفته‌های پایانی سال به یک رویه مرسوم تبدیل شده و جالب آنکه اکثر مراجعه‌کنندگان خواستار دریافت پول نقد یا نقد کردن چک‌های بانکی خود هستند.
افزایش شدید تقاضا برای اسکناس موجب می‌شود که شعب بانک‌ها با کمبود اسکناس مواجه شوند و تاخیر در رساندن اسکناس از سوی خزانه به شعب، مردم را به پذیرش چک‌پول به جای اسکناس یا منتظر ماندن یکی دو ساعته در شعبه یا در صف ایستادن در شعبه‌ای دیگر مجبور می‌کند.
مشکل کجاست؟
کمبود اسکناس در هفته‌های پایانی سال، معضلی چندجانبه است. از یک سو سرانه اسکناس در ایران جزء بالاترین سرانه‌ها در سطح جهان است به‌طوری که تنها یک یا 2 کشور در سطح دنیا وجود دارند که تعداد سرانه اسکناس در آنها بالاتر از ایران است.
هم‌اکنون 113 برگ اسکناس برای هر ایرانی وجود دارد، در حالی که در سایر کشورها این تعداد از 13 تا 14 برگ بیشتر نیست. در این کشورها قوی بودن زیربناهای بانکداری الکترونیک و سهولت استفاده از ابزارهای بانکی الکترونیکی، عملاً شهروندان را به استفاده از این ابزارها به جای اسکناس سوق داده است.
هر شهروند با کارت اعتباری خود که سر ماه حقوقش به آن واریز می‌شود، بهای هر کالایی را در هر مغازه یا فروشگاهی از طریق دستگاه‌های پایانه فروش و تنها با زدن شماره رمز، پرداخت می‌کند؛ بدون آنکه نیازی به مراجعه به بانک برای دریافت حقوق خود و پرداخت وجه کالاها به‌صورت نقد باشد.
فروشنده نیز مجبور نیست هر روز اسکناس‌های انباشته شده در دخل خود را بشمارد، دسته‌بندی کند و با مراجعه به شعبه بانک، به حساب خود واریز کند.
طی یک دوره زمانی طولانی یعنی از سال 1350 تا سال 1383 با وجود رشد حجم نقدینگی، اسکناس درشتی در اقتصاد ایران منتشر نشده بود و از سال 83 تاکنون هم، فقط اسکناس‌های 2 و 5 هزار تومانی منتشر شده است. مطمئناً با چاپ اسکناس‌های 10 و 50 هزار تومانی مشکلات موجود تا حد بسیاری حل خواهد شد.
کمبود اسکناس
در هفته‌های اخیر، مشکل کمبود اسکناس سرلوحه اظهارات مقامات مسئول بانک مرکزی نیز بوده است.
مسئولان بانک مرکزی به کرات از تامین پول نقد مورد نیاز مردم و کافی بودن ذخایر پولی کشور برای این ایام خبر داده‌اند و ذخایر اسکناس را برای تامین تقاضا کافی عنوان کرده‌اند.
همچنین آنها اطمینان داده‌اند که تامین پول مورد نیاز بانک‌ها در شعب با مشکلی مواجه نخواهد بود. این در حالی است که واقعیت چنین نبوده و باز هم مانند سال‌های گذشته مردم در مراجعه به بانک‌ها برای دریافت پول نقد با مشکل مواجه می‌شوند.
طی روزهای اخیر و با افزایش مراجعه مردم به بانک‌ها، برخی از شعب بانک‌ها به مراجعه‌کنندگان اعلام می‌کنند که در حال حاضر پول نقد در بانک موجود نیست و از خرد کردن و یا پرداخت پول نقد به میزان بالا به مشتریان معذور هستند.
گرچه بانک مرکزی و تمام بانک‌ها به مردم استفاده از دستگاه‌های خودپرداز و پایانه‌های فروش را پیشنهاد می‌کنند، اما مردم برای ایام تعطیلات و برای سفرهای نوروزی خود نیاز به وجه نقد دارند و به دلیل عدم‌مواجهه با مشکلات دستگاه‌های شبکه بانکی در ایام تعطیلات و محدود بودن تعداد آنها در شهرهای کوچک، مردم استفاده از پول نقد را ترجیح می‌دهند.
بنابراین، با توجه به این که هنوز فرهنگ استفاده از پول الکترونیکی در کشور جا نیفتاده، بانک مرکزی باید در فکر رفع مشکل کمبود نقدینگی و منابع بانکی مردم در این روزهای پایانی سال باشد.
اطمینان‌بخشی بانک مرکزی
مسئولان بانک مرکزی در هفته‌های اخیر در زمینه تامین اسکناس موردنیاز مردم، بارها ابراز اطمینان کرده‌اند. محمد قدس الهی - مدیرکل ریالی و نشر بانک مرکزی- چند روز پیش اعلام کرد که بانک مرکزی از ذخایر احتیاطی اسکناس خود برای تامین اسکناس مورد نیاز مردم استفاده خواهد کرد. طهماسب مظاهری رئیس‌کل بانک مرکزی نیز از تزریق تدریجی 2200 میلیارد تومان اسکناس به شبکه بانکی خبر داد.
مدیرکل ریالی و نشر بانک مرکزی با تاکید بر اینکه از نظر تامین اسکناس مورد نیاز هیچ مشکلی وجود ندارد، تصریح کرد: امسال ترکیب اسکناس‌ها نسبت به سال‌های گذشته مناسب‌تر است، زیرا چاپ اسکناس 2 و 5 هزار تومانی بیشتر شده است.
قدس الهی افزود: در 6 ماه ابتدای سال‌جاری یک هزار میلیارد ریال از این اسکناس توزیع شد و در 6 ماه دوم سال نیز با توجه به دستور رئیس کل بانک مرکزی 12هزار میلیارد ریال از این اسکناس توزیع شده است.
مدیرکل ریالی و نشر بانک مرکزی، ترافیک شهری در ایام پایانی سال، نامناسب بودن ترکیب اسکناس‌های استفاده شده در کاست دستگاه‌های خودپرداز و غیره را از جمله دلایل خالی بودن دستگاه‌های خودپرداز در برخی از مواقع ذکر کرد.
مشکل خودپردازها
یکی از مشکلاتی که این روزها در کنار شلوغی شعب بانک‌ها گریبان مردمی که دنبال اسکناس و پول نقد به بانک مراجعه می‌کنند را می‌گیرد، خدمات ندادن گهگاهی دستگاه‌های خودپرداز است.
هرچند در روزهای اخیر بانک‌های مختلف با گسترده کردن کشیک‌های خود سعی کرده‌اند خودپردازی بی‌پول نماند، اما هنوز هم کمتر می‌توان خودپردازی را پیدا کرد که به همه تقاضاهای مراجعه‌کننده پاسخ دهد؛ انتقال وجه، برداشت پول، واریز پول و پرداخت قبض‌های آب و برق و تلفن مهم‌ترین خدماتی است که یک دستگاه خودپرداز باید ارائه کند، اما مطمئناً همه مردم در این درد مشترکند که دستگاهی ندیده‌اند که همه این خدمات را ارائه کند.
یا دستگاه به شما پاسخ می‌دهد که بانک صادرکننده کارت شما جوابی نداد، یا معذرت‌خواهی می‌کند که فعلاً قادر به پاسخگویی به این خواسته شما نیست و اگر هم کمی بداقبال باشید و زیاد سر به سر دستگاه بگذارید ممکن است کارت شما را ضبط کند.
با وجود این مشکلات دیرینه، شاید شنیدن این خبر که طی یک سال اخیر توسعه چشمگیری در زمینه گسترش دستگاه‌های خودپرداز و کارت‌های بانکی صورت گرفته، کمی تعجب‌برانگیز باشد، اما آمار بانک مرکزی از رشد قابل توجه در این زمینه خبر می‌دهد.
ناآشنایی مردم به پایانه‌های فروش
یکی از مغفول‌ترین ابعاد بانکداری الکترونیک در ایران، استفاده از دستگاه‌های پایانه فروش (pos) است. با وجود اینکه این دستگاه‌ها همزمان با خودپردازها به عرصه بانکداری ایران وارد شدند، به‌علت صورت نگرفتن فرهنگ‌سازی مناسب و استقبال نکردن بانک‌های دولتی از آنها، تاکنون گستره چندانی در میان ایرانیان پیدا نکرده‌اند.
تعداد پایانه‌های فروش در واحدهای صنفی طی یک ساله منتهی به دی‌ماه 7/2 برابر شده و از 136 هزار و 142 دستگاه به 365 هزار و 281 دستگاه افزایش یافته اما همچنان نسبت به تعداد کارت‌های موجود (بیش از 33 میلیون کارت) بسیار ناچیز است.
قاعدتاً گسترش فرهنگ استفاده از دستگاه‌های پایانه فروش، هم حجم بار کاری خودپردازها را کاهش می‌دهد هم موجب کاهش استفاده از اسکناس خواهد شد.
اما علاوه بر فرهنگ‌سازی ناکافی برای استفاده از پایانه‌های فروش به جای پرداخت نقدی، مردم یک نگرانی عمده درباره استفاده از این دستگاه‌ها دارند.
اگر ارتباط پایانه فروش با مرکز قطع بود، چه کنیم؟
مشکلی که بسیاری در استفاده از این دستگاه‌ها در فروشگاه‌های زنجیره‌ای با آن مواجه شده‌اند و نهایتاً مجبور شده‌اند یا پول نقد پرداخت کنند یا نومیدانه جنس مورد نظر خود را به قفسه برگردانند و دست از پا درازتر از فروشگاه بیرون بیایند.
کاهش استفاده از ابزارهای الکترونیک!
آمارهای بانک مرکزی نشاندهنده آن است که در سال‌جاری با افزایش چشمگیر شمار تعداد دستگاه‌های خودپرداز و پایانه‌های فروش و همچنین پایانه‌های داخل شعب، متوسط بار ترافیک روی این دستگاه‌ها کاهش یافته است.
مثلاً در حالی که در دی‌ماه سال گذشته متوسط تعداد تراکنش هر دستگاه خودپرداز در ماه 5333 تراکنش بود، این رقم در دی‌ماه امسال به 5166 تراکنش کاهش یافته است. همچنین متوسط تعداد تراکنش‌های هر دستگاه پایانه فروش از 2/10تراکنش در دی 85 به 7/8 تراکنش در دی 86 کاهش یافته است.
بنابراین اولین خواسته‌ای که با مشاهده این آمار به ذهن متبادر می‌شود این است که با کاهش بار متوسط ترافیک باید میزان ارائه خدمات گسترش پیدا می‌کرد.