همشهری آنلاین - سیده زهرا عباسی: این در حالی است که بررسی طرح‌های موفق بازآفرینی شهری در این گزارش نشان می‌دهد اعتبار همه چیز نیست. مشارکت بخش خصوصی در گرگان، همراهی دستگاه‌های مختلف در سنندج و دعوت از انبوه‌سازان در تهران راهکارهایی است که در این شهرها برای اجرای موفق طرح بازآفرینی شهری در دستورکار قرار گرفته.
هرچند کارشناسان معتقدند، این طرح آسیب‌هایی فراتر از بودجه هم دارد؛ سرعت اجرا، شیوه ارائه تسهیلات، تمرکز بیشتر بر بافت تاریخی به جای سکونتگاه‌های غیررسمی، هماهنگ نبودن دستگاه‌های مختلف و نداشتن پیوست فرهنگی، انتقادهای دیگر متوجه این طرح است.
- سکونت ۱۹ میلیون نفر در بافت ناکارآمد
۱۳۴ هزار هکتار بافت در ۳ حوزه بافت تاریخی، میانی و سکونتگاه‌های غیررسمی شناسایی و به تصویب ستاد ملی و ستادهای استانی رسیده است. این مساحت با ۲۷۰۰ محله شامل ۶۰۰ محله تاریخی، ۱۱۰۰ محله غیررسمی و هزار محله بافت فرسوده میانی است که ۱۹ میلیون نفر را در خود جا داده. براساس اعلام عضو هیات مدیره شرکت بازآفرینی شهری ایران، قرار است تا پایان برنامه ششم توسعه از ۲۷۰۰ محله شناسایی‌شده ۱۳۳۴ محله بسامان شود.
مجید روستا اعتبار سالانه برای رسیدن به این افق را که سال ۹۶ در قالب برنامه ملی بازآفرینی به تصویب رسید، ۲۵ هزار میلیارد تومان اعلام می‌کند که حدود ۱۰ هزار میلیارد تومان آن از سوی بخش خصوصی، ۸ هزار میلیارد تومان شهرداری‌ها و ۷ هزار میلیارد تومان از سوی دولت تامین می‌شود. البته نکته‌ای که روستا در ادامه به آن اشاره می‌کند، یعنی تورم، عامل تعیین‌کننده‌ای است که اجازه پیشروی طرح را بر اساس زمان‌بندی نمی‌دهد.
سید محمد پژمان، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران، هم معتقد است که تاکنون بخش ناچیزی از اهداف و اقدامات بازآفرینی شهری محقق شده و خارج شدن از این وضع نیازمند اهتمام عموم و انسجام میان دستگاه‌هاست.
- جذب کامل اعتبار؛ دلیل موفقیت سنندج
عضو هیات مدیره شرکت بازآفرینی شهری ایران در این باره به نکته دیگری اشاره می‌کند و آن پیشنهاد اعتبار یک میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی است که، کمی بعد از برنامه اصلی، تصویب شد تا در نتیجه آن سالانه ۳۷۲۰ میلیارد تومان هم از صندوق به طرح بازآفرینی اختصاص یابد؛ ۲۱۰۰ میلیارد تومان تسهیلات مسکن، ۱۵۰۰ میلیارد تومان خدمات روبنایی و زیربنایی و ۱۲۰ میلیارد تومان هم برای اسکان موقت که، به گفته روستا، همه این منابع تاکنون بدون کوچک‌ترین مشکلی جذب شده است.
مدیرکل راه و شهرسازی کردستان هم این موضوع را تایید می‌کند و یکی از دلایل موفقیت طرح بازآفرینی شهری در سنندج را که از سوی کارشناسان بر آن تاکید می‌شود جذب کامل اعتبار می‌داند.
با بیان اینکه کردستان در ۳ سال حتی بالاتر از رقم تصویب‌شده بودجه جذب کرده است، می‌افزاید: کردستان سال گذشته، استان اول در جذب اعتبار بود و، به دلیل مشارکت دستگاه‌های مختلف، بستر اجرای پروژه‌ها فراهم بود و به همین دلیل اعتبار را بدون هیچ مشکلی جذب کردیم.
وی با بیان اینکه طی ۳ سال، ۲۳ محله در ۸ شهر زیرپوشش بازآفرینی شهری بوده‌اند، اظهار می‌کند: سال گذشته ۵۰ میلیارد و ۵۰۰ میلیون برای این طرح تصویب، اما در نهایت ۵۵ میلیارد تومان اعتبار به محله‌ها تزریق شد.
- فراموشی نقش تسهیلگر دولت
هر چند رضایی از جذب اعتبار بالاتر از مصوب می‌گوید، اما محمد سعید ایزدی، استاد دانشگاه و یکی از پیشگامان مطالعه و اجرای طرح بازآفرینی شهری، نظر دیگری در این باره دارد و آن بی‌نیازی طرح‌های بازآفرینی شهری به بودجه است.
او به همشهری توضیح می‌دهد: مطالعه و طراحی بازآفرینی شهری از سال ۹۲ آغاز شد و در این مدت و حتی بعد از آغاز اجرای طرح، فرض ما بر این بود که نیازی به سرمایه و تمرکز دولت نیست و بازآفرینی‌ها باید با مشارکت بخش خصوصی پیش برود.
رضایی در این باره به تجربه گرگان به عنوان یکی از الگوهای موفق بازآفرینی شهری اشاره و اظهار می‌کند: سال ۹۴ یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان به گرگان کمک شد تا اقدامات اولیه را با چند خانه تاریخی شروع کند. در این سال سهم شهرداری، میراث فرهنگی و بخش خصوصی صفر بود. سال ۹۵، در کنار همین سرمایه حداقلی، نهادها تشویق به کمک شدند تا اینکه سال ۹۷ با وجود اینکه کمک حداقلی دولت محقق نشد، شهرداری گرگان ۶ میلیارد تومان، میراث فرهنگی ۵۰۰ میلیون تومان و بخش خصوصی ۱۱ میلیارد تومان کمک کردند تا تکایا و بافت تاریخی این شهر مرمت و بازسازی شود.
ایزدی با ذکر این نمونه نتیجه می‌گیرد که اگر طرح بازآفرینی شهری بر اساس مدل اولیه جریان پیوسته خود را ادامه می‌داد، امروز طرح‌ها معطل تخصیص بودجه نمی‌ماندند و دولت فقط نقش تهسیلگر را ایفا می‌کرد؛ این در حالی است که در بسیاری از مناطق کشور این جریان مغشوش شده و حتی برخی از نهادها اعتقادی به این طرح ندارند.
او ادامه می‌دهد: درست است که بودجه عمرانی کم شده، اما ستاد بازآفرینی استانی می‌توانند دستگاه‌ها را هم‌گرا کنند تا مثلا برای ساخت یک درمانگاه، زمین را شهرداری، ساخت را راه و شهرسازی و تجهیز را اداره بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برعهده بگیرد. اگر این همراهی وجود داشته باشد، حتی در همین شرایط بحرانی اقتصادی هم می‌توان طرح‌ها را پیش برد، اما ستادهای استانی عملا فعالیت نمی‌کنند.
- تجربه منحصربه‌فرد گرگان
مدیرکل راه و شهرسازی گلستان هم بر این موضوع صحه می‌گذارد و تجربه بافت تاریخی گرگان را نتیجه همین همراهی می‌داند.
محجوبی در این باره به همشهری می‌گوید: بافت تاریخی گرگان از سال گذشته به عنوان پایلوت بازآفرینی شهری انتخاب شد و ما در قالب یک طرح مشترک با همراهی شهرداری گرگان، میراث فرهنگی و اداره اوقاف بازسازی محله‌های بافت تاریخی را آغاز کردیم و به طور همزمان هر دستگاه یک بخش از کار را انجام می‌دهد.
وی با بیان اینکه گرگان یکی از قدیمی‌ترین بافت‌های تاریخی کشور را دارد، می‌افزاید: هدف اصلی ما از اجرای بازآفرینی شهری بازگشت مردم به محله‌هاست و به همین دلیل هم خانه‌های مرمت‌شده در اختیار مردم قرار می‌گیرد تا بتوانند از آن به عنوان یک مرکز گردشگری استفاده کنند. در حال حاضر با اجرای این طرح قیمت املاک در بافت‌های تاریخی گرگان تا ۴ برابر افزایش یافته است.
محجوبی البته به اجرای طرح‌هایی در بافت فرسوده هم اشاره می‌کند که یک‌سوم از مساحت استان را تشکیل می‌دهند و ۲۸ درصد جمعیت شهری را در خود جای داده‌اند. محجوبی در این بخش هم از مشارکت دستگاه‌های مختلف یاد می‌کند که در زمینه بهسازی و نوسازی صورت گرفته است.
- تسهیلگران در تهران به کمک بازآفرینی می‌آیند
عضو هیات مدیره شرکت باز آفرینی شهری ایران هم تامین منابع بازآفرینی را در یک مدل فراگیر توصیف و تصریح می‌کند: اینکه فکر کنیم طرح‌ها فقط باید متکی بر منابع دولتی باشد، اشتباه است، زیرا دولت توان تامین بودجه طرحی با این حجم و گستردگی را ندارد. دولت فقط با ابزارهای در اختیار خود، ایجاد انگیزه می‌کند و زمینه‌ای را به وجود می‌آورد که منابع بخش خصوصی به این بخش هدایت شود.
به اعتقاد روستا، مهم‌ترین منبع در حوزه بازآفرینی زمین است که مالکیت آن در اختیار مردم قرار دارد و تسهیلاتی که دولت در این بخش اعطا می‌کند در مقایسه با ارزش زمین ناچیز است.
نکته بعدی که روستا به آن اشاره می‌کند، نقش تسهیلگری دولت است که در همه کشورهای دنیا رواج دارد و در ایران هم در طرح‌های جدید مورد توجه قرار گرفته است. طرحی که او از آن یاد می‌کند، مشارکت انبوه‌سازانی است که در قالب توسعه‌گر در تهران به همکاری دعوت شده‌اند و قرار است در مقیاس‌های ۴-۵ هکتاری به ساخت مسکن بپردازند. به گفته وی، در این مدل، مقیاس بزرگ‌تری از طرح‌های بازآفرینی نوسازی می‌شود.
- مشکل زمین و اعتبار در تبریز
نگاهی به جدول بازآفرینی شهری نشان می‌دهد که بسیاری از شهرهای بزرگ مانند تبریز، زاهدان، چابهار، مشهد، ارومیه و بندرعباس، که بیشترین درگیری را با معضل حاشیه‌نشینی دارند، در میان الگوهای موفق جای نگرفته‌اند. کارشناسان مهم‌ترین دلیل این اتفاق را تمرکز بیشتر طرح‌های بازآفرینی بر بافت تاریخی و بی‌توجهی به بافت غیررسمی می‌دانند. با وجود این، محمدسعید ایزدی، استاد دانشگاه، معتقد است هرچه شهرها مقیاس کوچک‌تری داشته‌اند، موفق‌تر بوده‌اند، زیرا کمتر درگیر سیاست شده‌اند، ثبات مدیریتی داشته‌اند و پروژه‌ها را با هدف ارتقای زندگی مردم دنبال کرده‌اند.
شهردار تبریز درباره اجرای طرح بازآفرینی شهری در مرکز آذربایجان شرقی به همشهری می‌گوید: با همکاری یک شرکت ترکیه‌ای قرار بود تعدادی از محله‌های حاشیه‌نشین تبریز نوسازی شوند، اما با وجود تلاش‌های یک‌ساله برای امضای قرارداد با این شرکت، نتوانستیم از دولت زمین بگیریم و امکان ساخت فراهم نشد. البته با بخشنامه اخیر در بازآفرینی شهری، و با توجه به واگذاری زمین از سوی اداره راه و شهرسازی، می‌توانیم دوباره مذاکره را با شرکت ترکیه‌ای آغاز کنیم.
ایرج شهین‌باهر با بیان اینکه در طرح بازآفرینی شهری ۴ محله در اولویت قرار گرفته‌اند و قرار است ایده‌لو، سرخاب، احمدآباد و ملازینال اصلاح شوند، می‌افزاید: عملیات اجرایی بازآفرینی شهری در محله‌های حاشیه‌نشین تبریز به‌زودی آغاز می‌شود. این طرح ۲۷ میلیارد تومان اعتبار دارد که هنوز تخصیص پیدا نکرده است.
او از اجرای طرحی دیگر برای حذف بافت فرسوده خبر می‌دهد و می‌گوید: این سازمان پروژه ۲/۵ هکتاری اصلاح بافت فرسوده را آغاز کرده که روشی زودبازده است و برای اولین بار اجرا خواهد شد. بر اساس این طرح، در یکی از بدترین بافت‌های فرسوده در منطقه ۴ شهرداری تبریز، زمین‌ها را به قیمت روز از ساکنان خریداری می‌کنیم و پس از تخریب و آواربرداری همان زمین‌ها به قطعه‌های مختلف تقسیم و برای فروش عرضه می‌شود. شهین‌باهر درباره زمان اجرای این طرح هم بیان می‌کند: در حال حاضر ۳۰ تا ۴۰ درصد از زمین‌ها تملک شده و تا خرداد سال ۹۹ طرح تملک پایان خواهد یافت.
- تفاوت رویکردها در بازآفرینی شهری
باوجود این انتقادها، اما عضو هیات مدیره شرکت بازآفرینی شهری ایران معتقد است که در بررسی طرح‌های بازآفرینی شهری نمی‌توان از شهرهای موفق و ناموفق یاد کرد.
او به گرگان، رشت، نائین، سبزوار، سنندج، تهران، بندرعباس و زاهدان اشاره می‌کند و می‌افزاید: شما نمی‌توانید شهری مانند چابهار را، با ۶۰ درصد جمعیت حاشیه‌نشین، با شهری مانند گرگان مقایسه کنید. در همین چابهار تمرکز سیاست بازآفرینی شهری بر رفع مشکل حاشیه‌نشینان است و ۴۰ هکتار زمین برای ساخت خانه برای این جمعیت پیش‌بینی شده است.
در مشهد هم همین شرایط برقرار است و با داشتن یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر حاشیه‌نشین بعد از تهران بیشترین دفتر تسهیلگری راه‌اندازی شده، اما بعد مشکل به قدری بزرگ است که کارهای انجام‌شده به چشم نمی‌آید.
روستا در پاسخ به انتقاد کارشناسان تصریح می‌کند: هر شهر با توجه به مشکل و سیاست‌های تعریف‌شده رویکردهای متفاوتی دارد و نمی‌توان از شهر موفق یا ناموفق نام برد. بازآفرینی یک رویکرد است که در نراق خود را در بافت تاریخی نشان می‌دهد و در بندرعباس، زاهدان، کاشمر و سنندج در سکونتگاه‌های غیررسمی. مصطفی رضایی، مدیرکل راه و شهرسازی کردستان، هم این رویکرد متفاوت را حتی در یک شهر ضروری می‌داند و توضیح می‌دهد: یکی از دلایل موفقیت طرح در سنندج تعریف سیاست‌های متفاوت در هر لایه بود.
در لایه اول یعنی بخش تاریخی، تزریق طرح‌های شهرسازی برای حفظ هویت، نگه‌داشتن ساختمان‌های تاریخی و گردشگرپذیر کردن محله‌ها با هدف ایجاد ارزش افزوده، در لایه دوم یعنی بافت فرسوده ارائه خدمات روبنایی و زیربنایی، تخفیف و مشوق برای نوسازی بافت و رونق بخش مسکن و در لایه سوم فقط ارائه خدمات برای بهبود توان اقتصادی و اجتماعی ساکنان در دستور کار قرار گرفت.
بررسی تجربه شهرها از بازآفرینی شهری نشان می‌دهد نمی‌توان یک الگو را برای همه شهرها اجرا کرد و انتظار موفقیت داشت، اما می‌توان با شناسایی نقاط اشتراک از موفق‌ها درس گرفت. گرگان در بازآفرینی بخش تاریخی، سبزوار در بازآفرینی بخش غیررسمی و تهران در بازآفرینی بافت فرسوده (تجربه منطقه ۱۲) موفق بوده‌اند و همین الگو می‌تواند در شهرهایی با دغدغه مشابه تکرار شود.