همشهری آنلاین – رضا رحیمی: سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی شکل گرفته در فضای مجازی، در سایه برخی کاستی‌ها و ضعف در نظارت به جولانگاهی برای سودجویان تبدیل شده و هر لحظه احتمال قربانی‌شدن یک شهروند دیگر در این فضا وجود دارد؛ قربانیانی که یا اموال‌شان به سرقت می‌رود یا با به سرقت رفتن اطلاعات محرمانه و شخصی‌شان، اسیر مشکلات غیرقابل تصوری می‌شوند.
در چنین فضایی، مسائل مهمی چون سواد فضای مجازی و ارائه آموزش‌های کافی به شهروندان و نیز افزایش ضریب امنیت فضای مجازی از جمله ضرورت‌هایی است که بی‌توجهی به آن‌ها، زمینه تشدید مشکلات این حوزه را فراهم می‌کند.
اکنون در شرایطی قرار داریم که هنوز نظام بانکداری کشور در مسیر هوشمندسازی با چالش‌های فراوانی روبه‌روست و بسیاری از شهروندان برای حساب و کتاب‌های مالی خود ناگزیرند چند حساب یا کارت بانکی داشته باشند؛ حساب و کارت‌هایی که تعدد رمز و اطلاعات سری آن‌ها خود ضریب لو رفتن اطلاعات را بالا می‌برد. این رویه در حالی است که با توجه به توسعه تکنولوژی و در دسترس قرار گرفتن گوشی‌های هوشمند امکان ایجاد ارتباط میان کارت‌های بانکی و دستگاه‌های هوشمند شهروندان برای بالابردن ضریب امنیت این حساب‌ها افزایش وجود دارد.
از سویی دیگر نبود آموزش‌های کافی به‌ویژه در مدارس کشور به دانش‌آموزان و نپذیرفتن فضای مجازی و حضور نوجوانان و جوانان در آن به عنوان یک واقعیت از سوی نهادهای رسمی و متولی آموزش، چالش بزرگ دیگری است که نمی‌توان از کنار آن به سادگی عبور کرد. نهادهایی که باید متولی آموزش و بالابردن آگاهی افراد جامعه باشند خود در سردرگمی میان به رسمیت شناختن یا نفی شبکه‌های مجازی قرار گرفته‌اند و این شهروندان و کاربران فضای مجازی هستند که مجبورند خسارت این سردرگمی را بپردازند.
در این آشفتگی، بازار مکاره‌ای برای سودجویان ایجاد کرده است که برای پیشبرد اهداف خود از نبود سواد کافی در جامعه و ضعف در نظارت استفاده می‌کنند و افرادی که از هوش و ذکاوت قابل قبولی نیز برخوردارند به جای این‌که این توانمندی خود را در مسیر توسعه کشور به کار گیرند، توانمندی‌هایشان را در مسیر تحمیل خسارت به دیگر همنوعان و سودجویی به کار بسته‌اند. رویه‌ای که قربانیان زیادی را در حوزه‌های مختلف به جامعه معرفی کرده و این روند خطرناک همچنان ادامه دارد.
دکتر حسین امامی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر رسانه‌های نوین در گفت‌وگو با همشهری سرنخ، چالش‌های فضای مجازی را مورد بررسی قرار داده و مشکلات موجود در فضای مجازی و ضرورت‌هایی را بیان می‌کند که باید مورد توجه قرار گیرد. آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح این گفت‌وگوست.
- ارزیابی‌تان از وضعیت امنیت فضای مجازی و کلاهبرداری‌هایی رُخداده در این فضا چیست؟
واقعیت این است؛ کلاهبرداری‌هایی که در ارتباطات دیجیتال می‌تواند رخ دهد عمدتا مربوط به سرقت هویت و بدافزارهاست. سرقت هویت زمانی اتفاق می‌افتد که اطلاعات حساس مانند نام کاربری و رمز عبور کاربر در اختیار کلاهبرداران بیفتد. بدافزارها هم مربوط به نرم‌افزارهایی است که می‌تواند کنترل رایانه یا تلفن همراه هوشمند کاربر را به طور کامل یا جزئی در اختیار خود بگیرد. آن‌گونه که در آمارها و خبرها اعلام می‌شود برداشت اینترنتی غیرمجاز از حساب افراد بیشترین جرم فضای مجازی را به خود اختصاص داده است. بعد از آن دیگر کلاهبرداری‌های اینترنتی، مزاحمت، تهدید و اخاذی در فضای آنلاین نیز در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. آمار حاکی از آن است که جرم‌های مالی در بستر اینترنت و رسانه‌های اجتماعی سال گذشته، ۲۰۰درصد نسبت به سال ۱۳۹۶ افزایش داشته است. این آمار نشان‌دهنده افزایش نگران‌کننده کلاهبرداری‌های اینترنتی است و کاربرانی که با تلفن همراه هوشمند یا هر دستگاهی که به اینترنت متصل می‌شوند، بیشتر از گذشته در معرض ریسک و آسیب این تهدیدها قرار دارند. بنابراین شهروندان باید نسبت به حفظ اطلاعات حساب‌های بانکی و رمزهایشان در فضای مجازی هوشیاری و حساسیت به خرج دهند. همچنین هر برنامه نرم‌افزاری ناشناخته و ناامن را دانلود نکرده و دقت کافی در این حوزه داشته باشند.
- فارغ از بحث افزایش هوشیاری و دقت شهروندان برای حضور در فضای مجازی، ما شاهدیم سواد بسیاری از شهروندان در استفاده از فضای مجازی که لازمه افزایش هوشیاری است به‌اندازه استاندارد نیست. این رویه کار کلاهبرداران را برای تخلف و سرقت سایبری افزایش داده است. برای این مسئله مهم چه باید کرد؟
به نظر من آموزش در این حوزه نقش بسیار حساس و بسزایی ایفا می‌کند؛ البته متولیان آموزش شهروندی مانند سازمان فرهنگی هنری شهرداری‌ها و فرهنگسراها و سرای محله‌ها باید در راستای آموزش بزرگسال‌ها همت بیشتری کنند. از سوی دیگر آموزش در مقاطع مختلف تحصیلی برای دانش‌آموزان نیز حائز اهمیت است. روابط عمومی بانک‌ها، پلیس فتا و رسانه‌ها نیز به این مسئله پیش از این بسیار پرداخته‌اند اما متاسفانه جامعه هنوز روی این مسئله حساس نشده است و کسی فکر نمی‌کند این اتفاق یک روزی برای او رخ می‌دهد. در حالی که این موضوع با یک اشتباه کوچک مانند ذخیره اطلاعات بانکی در کامپیوتر محل کار هم می‌تواند به وجود آید.
- شما برای رهایی شهروندان از تهدیدهای فضای مجازی پیشنهاد مشخصی دارید؟
پیشنهاد می‌کنم نهاد و مراجع بالادستی مانند شورای‌عالی فضای مجازی نسبت به تدوین دستورالعملی جامع برای منظور حفاظت از کاربران اقدام کند و شرح وظیفه متولیان این امر را برای آموزش و آگاهی‌بخشی مردم مشخص کند. در حقیقت این اقدام بر اساس یک برنامه جامع و یکپارچه و با مخاطبانی مشخص، دنبال شود. تا زمانی‌که یک رویه مشخص و منسجم در کشور برای مقابله با این آسیب‌ها وجود نداشته باشد، حل آسیب‌ها امکان‌پذیر نخواهد بود.
- شما از آن دست متخصصانی هستید که عقیده دارند طی نشدن روند عادی توسعه فضای مجازی در ایران یکی از دلایل اصلی وقوع مشکلات در این حوزه است؟
زیاد شنیده‌ایم که می‌گویند قبل از ورود هر تکنولوژی جدید باید فرهنگ آن در جامعه وجود داشته باشد. به‌واقع در زمینه فضای مجازی و توسعه آن در کشور با چالشی جدی روبه‌رو هستیم. قبل از ورود هر تکنولوژی به کشور رسانه‌ها نتوانستند کارکردهای مثبت و منفی آن را برای مردم بازگو کنند. به عنوان مثال چقدر برنامه‌های صدا و سیما مربوط به استفاده مفید از رسانه‌های اجتماعی در بخش‌های مختلف مانند اقتصاد، سیاست، اجتماع و ... بوده است؟ رسانه ملی چقدر از کارکردهای رسانه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک، اینستاگرام و تلگرام و ... در فضای کسب و کار سخن گفته است؟ متاسفانه آن‌قدر که از نکته‌های منفی چون ابزار جاسوسی دشمن و فروپاشی نهاد خانواده و... در رسانه‌ها سخن گفته‌اند، درباره حُسن و مزیت‌های آن حرفی به میان نیامده است. اثر این نوع سیاست‌گذاری را هم در مردم دیده‌ایم. مردم وقتی ببینند تکنولوژی جدیدی برایشان مفید است برای استفاده از آن خود پیشقدم می‌شوند. امکانات ظاهری و سطحی این تکنولوژی‌ها می‌تواند فراگیر شود، اما استفاده‌های تخصصی و حرفه‌ای‌تر نیاز به آموزش قابلیت‌ها و پرورش مهارت‌ها دارد.
اینترنت پرسرعت می‌تواند در اولین گام فرصت آموزش را در جوامع روستایی فراهم کند. اما سوال این است که اگر آموزش نباشد چه اشکال‌ها و خطرهایی را متوجه جوامع روستایی می‌کند؟ شاید مهم‌ترین اشکال برگردد به مهاجرت فزاینده روستاییان به شهرهای بزرگ و تغییرات فرهنگی و کم‌رنگ شدن آداب، رسوم و فرهنگ بومی و محلیهر رسانه اجتماعی که به جامعه ما آمد اول آزاد بود و بعد از مدتی که بین مردم فراگیر شد دچار فیلتر شد. فیس‌بوک، یوتیوپ، توییتر، تلگرام و... از محبوب‌ترین و معروف‌ترین شبکه‌های اجتماعی در ایران بودند. این تکنولوژی‌ها مطابق سیر تحولی که دارند مانند پله نردبانی است و در فاصله‌های کوتاه مرحله قبلی را طی کرده و گام بعدی را برمی‌دارد؛ یعنی هم‌زمان با ترویج فرهنگ استفاده در جامعه، این شبکه‌های اجتماعی فراگیر و به سبک زندگی مردم تبدیل شده است و مردم به آن عادت کرده‌اند. در حقیقت مردم یک جامعه با ورود به یک مرحله و آشنایی با آن، وارد تکنولوژی ارتباطی بعدی می‌شوند ولی در کشور ما بدون گذراندن کامل مراحل فیس‌بوک و توییتر وارد مرحله استفاده از پیام‌رسان‌های موبایلی مانند وایبر شدیم. در این پیام‌رسان‌ها شماره تلفن هرکس (که جزو حریم خصوصی‌اش محسوب می‌شود) قابل مشاهده برای همه بود و در آن ایام شاهد جرم‌های فزاینده‌ای در کشور بودیم. نه این‌که این تکنولوژی‌ها مقصر و مشکل اصلی باشند بلکه گام‌های قبلی زندگی در ارتباطات دیجیتال را به خوبی پشت سر نگذاشتیم و زمان می‌برد تا این اخلاقیات عوض شود و فرهنگ جدیدی در رسانه‌های اجتماعی به‌وجود آید. ضمن آن که کسی نمی‌تواند به ادعای فرهنگ‌سازی، فرهنگ جدیدی را به زور به شهروندان تلقین کند.
- اکنون در دورانی قرار داریم که دولت دوازدهم و وزارت ارتباطات با افتخار از توسعه زیرساخت‌های اینترنت پرسرعت در مناطق دور افتاده سخن می‌گوید. به نظرتان این رویه با توجه به نبود آموزش‌های کافی چالش‌هایی را در پی خواهد داشت؟
اتفاقا اینترنت پرسرعت خود می‌تواند در اولین گام فرصت آموزش را در جوامع روستایی فراهم کند. اما سوال این است که اگر آموزش نباشد چه اشکال‌ها و خطرهایی را متوجه جوامع روستایی می‌کند؟ شاید مهم‌ترین اشکال برمی‌گردد به مهاجرت فزاینده روستاییان به شهرهای بزرگ و دوم تغییرات فرهنگی و کم‌رنگ شدن آداب، رسوم و فرهنگ بومی و محلی. این به آن معناست که نبود آموزش‌های لازم می‌تواند منجر به تغییر هویت در افراد شود. اگر بخواهیم از مزیت‌های اینترنت پرسرعت هم بگوییم این‌که اینترنت و حتی رسانه‌های اجتماعی ماهیتاً ابزار منحصربه‌فردی است برای قدرت‌دهی به جوامع روستایی که می‌تواند صدای آن‌ها را در بخش‌های مختلف جامعه بالا ببرد و توسعه مشارکتی را تقویت کند. از طرفی هم می‌تواند زمینه توسعه گردشگری و تجارت را در این مناطق افزایش دهد.
- راهکارهای توسعه امنیت فضای مجازی و کاهش آسیب‌های مرتبط با آن چیست؟
سازمان ملل متحد برای این موضوع راهکار و دستورهایی دارد که در قالب سرفصل ۱۱ توصیه به کمک رسانه‌های اجتماعی منتشر شده است. در این کتابچه ۱۷۶ صفحه‌ای که از سوی سازمان فناوری اطلاعات ایران نیز ترجمه و منتشر شده است، راهکارها و دستورهایی وجود دارد که عمل‌کردن به آن‌ها می‌تواند بسیاری از مسائل و مشکلات این حوزه را برطرف کند. در این کتابچه، آموزش‌هایی برای مدیران ارشد دولتی مطرح شده است که نگرش آن‌ها را تغییر می‌دهد تا نکته‌هایی را در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای شهروندان مدنظر قرار دهند. اگر مسئولان و متولیان کشور ما ضمن مراجعه و بررسی دقیق این نظام‌نامه در پی آن به تدوین و تنظیم نظام‌نامه‌های منسجم داخلی اقدام کرده و در پی نهادینه کردن آن باشند، قطعاً در آینده منافع آن در جامعه نمایان خواهد شد. در غیراین‌صورت با توجه به روند شتابان توسعه بدافزارها و افرادی که در فضای مجازی در پی تخلف هستند، خسارت‌های زیادی متوجه شهروندان خواهد شد.
منبع: همشهری سرنخ