به گزارش همشهری آنلاین به نقل از مهر، پنجم دسامبر برابر با چهاردهم آذر از سوی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد به عنوان روز جهانی خاک نام‌گذاری شده است.
شعار روز جهانی خاک در سال ۲۰۱۹ توقف فرسایش خاک، حفظ آینده ما انتخاب شده است و هدف آن افزایش آگاهی مردم و دولت‌ها در مورد اثرات سوء ناشی از فرسایش خاک است.
در آینده، فرسایش خاک مهم‌ترین چالش زیست کره خواهد بود. اگر از خاک‌های موجود به خوبی حفاظت نشود، بحران گرسنگی سرتاسر کره زمین را تحت سیطره خود در خواهد آورد.
خاک به دلیل نقش روزافزون در مسائل توسعه جهانی نظیر امنیت غذایی و ارائه خدمات اکوسیستمی اهمیت دارد. خاک علاوه بر اینکه تامین‌کننده مواد غذایی است، خاصیت تصفیه‌کنندگی نیز دارد و به عنوان یکی از پالاینده‌های مهم طبیعت محسوب می‌شود. این خاصیت خاک در اثر خواص فیزیکی، شیمیایی و زیستی آن حاصل می‌شود.
با توجه به وجود چرخه مواد بین اکوسیستم‌های موجود در طبیعت و بستر خاک برای حیات در زیست کره، هرگونه آلودگی در این محیط به طور مستمر بر دیگر موجودات زنده اثر می‌گذارد. برنامه‌ریزی برای حفاظت از خاک لازمه بقای نسل بشر است و برخورداری از زمین پاک حق همگانی است. لذا برای حفظ زمین نیز صیانت از خاک الزامی است، صیانت از خاک در واقع صیانت از همه منابع طبیعی است.
یکی از دلایل مهم اهمیت توجه به خاک و جلوگیری از آلودگی و از بین رفتن آن، زمان طولانی لازم برای تجدید منابع آن است، به بیان دیگر، برای تشکیل یک سانتی‌متر خاک ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ سال زمان لازم است.
مدیریت و بهره‌برداری از منابع خاک و جلوگیری از آلودگی و تخریب آن، یکی از مهم‌ترین چالش‌های حال و آینده کشورهای در حال توسعه به ویژه کشورهای واقع در منطقه خشک و نیمه خشک از جمله ایران به شمار می‌رود.
نبود قانونی جامع و فراگیر در سال‌های گذشته در خصوص حفاظت از خاک، مدیریت غیر علمی و سوء رفتار با خاک را به همراه داشته به نحوی که مدیریت و هماهنگ کردن فعالیت‌های اعضای جامعه، دستگاه‌ها و نهادهای مرتبط برای جلوگیری از تخریب و آلودگی و مدیریت بهینه خاک دچار مشکل بود.
- ابلاغ قانون «حفاظت از خاک» از سوی رئیس جمهور و قانونمند شدن خاک
به منظور حفظ و پایداری خاک به صورت کمی و کیفی، کاربری صحیح و بهره‌برداری بهینه از خاک و جلوگیری از تخریب و آلودگی آن و احیاء، اصلاح و بهسازی خاک‌های تخریب و آلوده شده، لایحه «حفاظت از خاک» به پیشنهاد مشترک سازمان حفاظت از محیط زیست و وزارت جهادکشاورزی در دستور کار دولت قرار گرفت.
این لایحه در نهایت پس از تصویب در مجلس شورای اسلامی و تأیید از سوی شورای نگهبان، در تاریخ ۲۲ خرداد ۱۳۹۸ از سوی رئیس جمهور با عنوان «قانون حفاظت از خاک» برای اجرا به دستگاه‌های اجرایی مربوط ابلاغ شد.
- فرسایش خاک عاملی برای نابودی این مؤلفه زیستی
اولین بار است که در کشور قانون جامع و کاملی در رابطه با خاک داریم، متأسفانه با وجود اهمیتی که خاک دارد ما تاکنون قانون جامعی برای حفاظت از آن نداشتیم و همین باعث شده بود در رابطه با بحث کنترل فرسایش، کاهش آلودگی و صیانت و حفاظت از خاک در برخی موارد خلاء قانونی داشته باشیم.
البته در بخش‌هایی از قانون توسعه پنجم توسعه، یک سری محدودیت‌ها و نظام‌هایی در رابطه با صادرات خاک داشتیم که اکنون دیگر به قانون دائمی و منسجم تبدیل شده است یعنی آن موقع نیز خروج و صادرات خاک‌های زراعی ممنوع شده بود اما اکنون با تصویب قانون حفاظت از خاک، این موارد با جدیت بیشتری پیگیری خواهد شد.
در قانون حفاظت از خاک، وظیفه هر دستگاه در این زمینه مشخص شده است، مثلاً متولی حوزه فرسایش خاک، جهاد کشاورزی است که باید به صورت جدی بودجه‌های منسجم و کاملی برای بحث جلوگیری از فرسایش خاک و طرح‌های آبخیزداری دریافت کند.
فرسایش خاک موضوع مهمی است که متأسفانه به آن توجه نمی‌شود در حالی که از اهمیت زیادی برخوردار است، به عنوان مثال در سیلاب‌های اخیر در کشور به ویژه در استان‌های خوزستان، لرستان و گلستان می‌بینیم بیشتر خسارت‌هایی که سیلاب وارد کرد مربوط به گل و لایی است که همراه با سیلاب بود و در خانه‌های مردم و معابر عمومی رسوب کرد و خسارت‌های ناشی از سیل را چندین برابر کرد.
- جرایم مربوط به تخلفات خاک به صندوق محیط زیست واریز می‌شود
یکی دیگر از مواردی مثبتی که قانون حفاظت از خاک برای محیط زیست داشته این است که جرایم مربوط به تخلفات خاک به صندوق ملی محیط زیست وارد می‌شود تا صرف برطرف کردن مشکل در آن زمینه شود، پیش از این جرایم زیست محیطی به صندوق شهرداری و وزارت کشور واریز می‌شد که در جاهای دیگری هزینه می‌شد، اما با توجه به این قانون جرایم محیط زیستی در خصوص خاک به صندوق ملی محیط زیست واریز می‌شود تا صرف برطرف شدن مشکلات محیط‌زیستی شود.
- پایش خاک کلیدی برای سنجش وضعیت خاک
پایش خاک، اندازه‌گیری و نظارت دوره‌ای یا مستمر پارامترها و یا فاکتورهای شاخص آلاینده موجود در منابع خاک و منابع آلاینده به منظور تعیین کیفیت و کمیت آنها و تطابق آنها با استاندارد کیفیت خاک و راهنماهای آن است و شامل پایش‌های زیستی، فیزیکی و شیمیایی است که در آنها از شاخص‌ها و نشانگرهای خاصی استفاده می‌شود.
پایش خاک، محور ارزیابی و کلیدی برای سنجش وضعیت یا کارکرد خوب در اکوسیستم‌های خاک بوده و قادر است هشدار دهنده زود هنگام در تغییراتی باشد که گونه‌های فردی (مثل انسان)، جمعیت‌ها و اکوسیستم‌ها را تهدید می‌کنند. این پایش از طریق ابزارهای سنجشی و یا سنجش از راه دور انجام می‌شود.
در حال حاضر، بیشتر توجهات به سمت مدیریت و کنترل معضلات زیست محیطی است، در حالیکه باید قبل از آنها پایش و سنجش، مد نظر قرار گیرد. امروزه موفقیت و اثربخشی هرگونه برنامه مدیریتی در حفاظت و صیانت از محیط زیست و منابع طبیعی در گرو پایش بهینه و مناسب کمی و کیفی است.
از آن جا که آنالیز اطلاعات پایش، مبنای مدل‌سازی و پیش‌بینی و اطلاع‌رسانی به جامعه و اولیای امور و تصمیم‌گیران رده‌های بالای مدیریتی کشور واقع می‌شوند، از این رو پایش، نقش و اهمیت زیادی در امر مدیریت آلودگی و حفظ کیفیت خاک ایفا می‌کند.
در سند چشم‌انداز ایران ۱۴۰۴ برخورداری از سلامت فردی و سلامت جامعه و محیط، همراه با بهره‌مندی از محیط زیست سالم از جمله اصول مهم است و پایش آلودگی‌های خاک از ابزارهای صحت و سقم آن محسوب می‌شود.
مدیریت، پایش وکنترل آلاینده‌ها از راهبردهای کلان مدیریت زیست محیطی خاک کشور است که از طریق پایش می‌توان به آن دست یافت.
- مهم‌ترین فرصت موجود در قانون حفاظت از خاک، شناسایی خاک‌های آلوده است
مهم‌ترین فرصت موجود قانون حفاظت از خاک است که مطابق آن باید شناسایی خاک‌های آلوده، واحدهای آلاینده، مواد آلاینده خاک، اشخاص آلوده‌کننده و اعلام وقوع وضعیت اضطراری صورت گیرد و سپس مدیریت زیست محیطی خاک از طریق نظارت بر منابع آلاینده خاک شناسایی شده با برخورد مناسب کارشناسی، فنی، حقوقی و قضایی با آلوده‌کنندگان انجام می‌شود که این مهم نیاز به سنجش سالانه و برنامه کاهش منابع آلاینده از طریق مدیریت زیست محیطی خاک دارد.
مطابق مواد ۱۱ و ۱۵ قانون حفاظت از خاک سازمان حفاظت محیط زیست مکلف به پایش خاک‌های آلوده، شناسایی مواد آلاینده خاک، اشخاص آلوده‌کننده، اعلام وقوع وضعیت اضطراری واحد آلاینده خاک است.
- آلودگی خاک امنیت غذایی را به خطر می‌اندازد
خاک به عنوان منبع طبیعی تجدیدناپذیر، سرمایه ملی و بستر حیات، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری و نیز سایر مخلوقات دارد و در واقع بخشی از زنجیره غذایی انسان و سایر حیوانات از خاک است.
به همین دلیل هرگونه آلودگی موجود در خاک می‌تواند در طی زنجیره غذایی، به سطوح بالاتر انتقال یافته و در نهایت در انسان تمرکز یابد و چون بسیاری از موجودات مقدار عناصر جذب شده را در خود افزایش می‌دهند (زیست انباشتگر)، در نتیجه مقادیر بالاتری از عناصر وارد بدن مصرف‌کننده نهایی خواهد شد.